Я. Хамматовтың «Салауат» романында аш-һыуға ҡағылышлы лексика

Мин күренекле башҡорт яҙыусыһы, яҡташыбыҙ Яныбай Хамматовтың “Салауат” романын ҙур теләк менән уҡып сыҡтым. Әҫәр үҙенең тарихи материалдарға бай булыуы менән ҡыҙыҡлы.

Романда башҡорт халҡының данлыҡлы улы Салауат Юлаевтың тормош һәм көрәш юлы һүрәтләнә, шулай уҡ унда Белорет ҡалаһы, заводтары тураһында ла һүҙ бара. Автор әҫәрҙә бик күп урын йолаларын яҡтырта, халыҡтың көнкүрешен, йәшәйешен сағылдыра.

Әҙип романдың башында уҡ башҡорттарҙың борон-борондан Уралда йәшәгәндәре тураһында һөйләй:

Автор аш-һыу әҙерләү өсөн айырым бүлмәләр булыуын, шулай уҡ уны сыуалда ла, саф һауала ла әҙерләүҙәрен әйтә. Тирмә эсендә ҡунаҡ бүлмәһе лә булған:

8. “Юлай сиҙәмгә йәйеүле балаҫтар өҫтөнә әҙерләнгән табынға ымланы”.

Табында һәр саҡ электән килгән һәм йолаға әүерелгән билдәле бер тәртиптәр һаҡлана:

1. “Рычков, рәхмәт әйтеп, иң хөрмәтле ҡунаҡҡа тәғәйен урынға ултырҙы. Шунан һуң дәрәжәләренә, йәштәренә ҡарап, аҡһаҡалдар һәм башҡалар урынлашты”.

2. “Еҙ ҡомған, еҙ тас тотҡан үҫмер ҡунаҡтарҙың ҡулын сайҡатып сыҡты, һәр ҡайһыныһына таҙа таҫтамал тотторҙо”.

Автор ҡунаҡ һыйлау йолаһына иғтибар итә, мәжлестәрҙең бик мул һәм күңелле үтеүен билдәләй:

Яҙыусы шулай уҡ башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарының аш-һыуға иғтибарлы һәм оҫта булыуы тураһында яҙа. Шул осорҙарҙа башҡорттарҙың көнкүрешен өйрәнеп йөрөгән рус ғалимы Рычков яҙмаларында башҡорт халҡының ҡунаҡсыллығына баҫым яһала:

3. “Буҙа менән әсе балда күпләп эселде. Шуға ҡарамаҫтан, ҡунаҡтар сәйҙән дә баш тартманы. Түперә, баурһаҡ, бал, эремсек, сейәле май, сөсө ҡорот, сәк-сәк, таба икмәге, ҡоймаҡ һәм башҡа төрлө тәм-томдар менән ҡунаҡтар кинәнеп сәй эсте”.

Яҙыусы ҡатын-ҡыҙҙың ниндәй эштәр эшләүе, аш-һыуҙы нисек итеп әҙерләүе тураһында ентекле яҙа: самауыр ҡуя, аш-һыу әҙерләй, бейә һауа, ҡымыҙ әсетә, һыйыр һауа, орсоҡ сиртә, йөн тетә, бейәләй-ойоҡ бәйләй, ҡулъяулыҡ сигә, ҡобайыр көйләй һ.б.

2. “Икенсе төркөмдә ҡатын-ҡыҙ ҡаймағы һөҙөп алынған һыйыр һөтөнән ойотҡан (ҡатыҡ) ойотто, дәү ҡаҙанда эркет ҡайнатты, һыуы киндер тоҡтан һарҡытылған йәш ҡоротто йомро-йомро әүәләп, аласыҡ эргәһендәге ылаштарға йәйеп киптерҙе”.

Яныбай Хамматов ҡымыҙҙың һәм ҡороттоң файҙаһы тураһында айырым яҙып үтә: “Ҡоротто күпләп киптерергә кәрәк. Ул боҙолмай, уғата туҡлыҡлы аҙыҡ. Итле һурпаны әсе ҡорот менән шыйыҡлап эсһәң, ашҡаҙанды таҙарта, кеше төрлө ауырыуға бирешмәй...”.

Әҫәрҙә халыҡ ижадына өлгөләре лә урын ала.

“Аяҡсы, йола буйынса һамаҡ әйтеп, өгөт-нәсихәт уҡыны:

Мин романда осраған аш-һыу кәрәк яраҡтарының исемлеген төҙөнөм һәм уларҙың һирәк осрағандарын рус теленә тәржемә иттем. Мәҫәлән:

Шулай уҡ әҫәрҙәге ризыҡтар исемлегенә иғтибар иттем һәм уларҙын тәржемәләрен таптым: ризыҡ – пища, еда; ит – мясо; йылҡы ите – конина; һимеҙ ит – жирное мясо; өйрәк ите – мясо утки; түш ит – грудина; һум ит – мякоть; өлөш – большие куски мяса, приготовленные к каждому; һалма – лапша; һурпа – бульон; һөҙлөклө һурпа – жирный бульон; ҡаҙы – казы; ҡымыҙ – кумыс; буҙа – буза; әсе бал – брага, медовуха; ойотҡан (ҡатыҡ) – катык, (кефир); ҡорот – курут, иҙелгән ҡорот, йәш ҡорот, сөсө ҡорот, ҡаҡ ҡорот – твердый курут; борос – перец; һуған – лук; оҫҡон – черемша; бишбармаҡ – бишбармак; бауырһаҡ – баурсак; бал – мед; эремсек – творог; эркет – кислый катык, из которого варят курут, эркет һыуы; сейәле май – масло с вишней; сәк-сәк – чак-чак; таба икмәге – лепешки; ҡоймаҡ – блины; тәм-том – сладости.

Автор үҙ әҫәрендә аш-һыу темаһына ҡағылышлы үҙенсәлекле ҡылымдарҙы ҡуллана: аш һыу әҙерләү, аш-һыу хәстәрләү, тамаҡ туйҙырыу, табынға ултырыу, табынға саҡырыу, ҡунаҡ һыйлау, һоҫоп алыу, тәмләп ҡарау,

Романды уҡып, аш-һыуға ҡағылышлы лексиканы өйрәнгәндән һуң мин, Я. Хамматовтың “Салауат” романы – йәш быуынға башҡорт халҡының тарихы, мәҙәниәте тураһында мәғлүмәт биреү буйынса энциклопедияға торошло әҫәр тип әйтә алам.

ХӘЛИЛОВА Зөһрә, Белорет ҡалаһының 18-се мәктәбе уҡыусыһы;

Етәксеһе – Г.Ә. ХӘЛИЛОВА, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы