Ул хәҡиҡәттең исеме – мөхәббәт...

– шәхси сифаттарҙы үҫтереү өлкәһендәге үҫеш: уҡыусыларҙың һөйләү телмәрен үҫтереү, белем процесына етди, яуаплы ҡарарға өйрәтеү, матурлыҡҡа һоҡланыу тойғоһо, ихтирам тәрбиәләү;

– метапредмет өлкәһендәге үҫеш: уҡыу процесында күҙәтергә, сағыштырырға, анализларға һәм һығымта яһарға өйрәтеү.

– предмет өлкәһендәге үҫеш: әҫәрҙәр­ҙә­ге һүрәтләнгән ваҡиғаларҙы бөгөнгө көн менән сағыштырыу юлы аша проб­лемаларҙы асыҡлау, анализлау.

Йыһазландырыу: слайдтар, китаптар, ноутбуктар.

I. Инеш. Хәйерле иртә, уҡыусылар! Бөгөн беҙҙең дәрестә республикабыҙҙың төрлө төбәктәренән килгән уҡытыусылар ҡатнаша. Әйҙәгеҙ, уларҙы сәләмләйек!

Йырланырға хаҡлымындыр, моғайын, – тип башлана Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәримдең бер шиғыры.

Аҙашҡанда диңгеҙ сәйәхәтселәре юлды йондоҙҙарға ҡарап таба. Тормош тигән ажар диңгеҙҙә лә шулай кешеләргә йүнәлеш биреүсе йондоҙҙар була. Шундайҙарҙың береһе – Мостай йондоҙо! Кешеләргә ут бүләк итеүсе Прометей ул! Мостайҙың ҡулында һүнмәҫ сырағы бар. Шул сырағы менән шағир йыһандағы һүнгән йондоҙҙарҙы берәм-берәм яңынан тоҡандырып, һүнә барғандарына ут өҫтәп йөрөй. Шул сыраҡ менән кешеләр күңелендә мөхәббәт уята. Сөнки шағирҙың төп миссияһы шул. Ул ҡабыҙған мөхәббәт уты шул күҙҙәрҙә, йөҙҙәрҙә, йөрәктәрҙә балҡый. (Экранда йондоҙҙар күренә: исемдәре – мөхәббәт, яратыу, һөйөү, ғашиҡ булыу.)

Әйҙәгеҙ, уҡыусылар, Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәримдең шиғырҙарын ошо йондоҙҙар кеүек балҡытайыҡ. (Ике уҡыусы уҡый.)

II. Яңы тема. Маҡсат ҡуйыу. Хәҙер, уҡыусылар, уҡыу эшмәкәрлегенә күсә­йек. Бөгөн дәрестәге эштәр парлы төркөмдәрҙең эштәре менән аралашып барыр. Парталарҙа ятҡан технологик карталарҙа үҙегеҙгә баһа ҡуя алаһығыҙ. Һөҙөмтәләрҙе дәрес аҙағында асыҡларбыҙ.

Әйҙәгеҙ, ошо шиғыр юлдарынан асҡыс һүҙҙе табайыҡ. (Мөхәббәт.)

– Дөрөҫ! Уҡыусылар, дәрестең темаһын да бергәләп уйлайыҡ. (Мөхәббәт тураһында.)

– Тулыраҡ яуап нисек яңғырар? (М. Кә­рим әҫәрҙәрендә мөхәббәт темаһы.)

– Быға тиклем мөхәббәт темаһы менән бәйле ниндәй әҫәрҙәрҙе һәм образдарҙы өйрәндек? (М. Кәримдең “Ҡара һыуҙар” поэмаһында Сыҙамлыҡ образы, Ҡ. Ғәлиҙең “Йософ ҡиссаһы”нда Зөләйха менән Йософ образдары, Ғ. Хәйриҙең “Боролош” романында Сәхибә менән Мәхмүт, Сабира менән Әхмәт, Солтан менән Нюра араһындағы фажиғәле мөхәббәт; Һ. Дәү­ләтшинаның “Ырғыҙ” романында Айбулат менән Гөлйө­ҙөм образдары, З. Биишеваның “Яҡтыға” трилогияһында Иш­ту­ған менән Айһылыу, Хаммат менән Сәлимә, Б. Бик­байҙың “Аҡ­сәскә” повесында Нәғимә образы, Ғ. Сәләмдең “Бала” поэмаһында Сәйҙел менән Зәй­нәп образдары.)

– Һеҙ уҡып киткән шиғыр юлдарының береһен дәрестең эпиграфы итеп һайлап буламы? (Уҡыусылар үҙҙәренә оҡшаған шиғри юлдарҙы эпиграф итеп яҙа.)

– Ә өй эше итеп нимә бирелгәйне? (М. Кәримдең «Оҙон-оҙаҡ бала саҡ» повесынан “Аҡйондоҙ” бүлеген уҡып, йөкмәткеһен үҙләштерергә ине.)

– Афарин! Бөгөнгө дәрескә ниндәй маҡсаттар ҡуйырһығыҙ? (М. Кәримдең «Оҙон-оҙаҡ бала саҡ» повесынан “Аҡйондоҙ” бүлегенең йөкмәткеһен үҙләштереү, проблемаларҙы асыҡлау, хәл итеү юлдарын билдәләү; тыуған илгә, ғаиләгә ҡарата һө­йөү тәрбиәләү, “изгелек”һүҙенең мә­ғәнәһенә тө­шөнөү, тормошто яҡшыға үҙгәртеү өҫтөн­дә эшләү; фекерләү һәләтен үҫтереү.)

Иғтибар менән экранға ҡарағыҙ. (Оло Инәй монологы уҡыла, экранда күрһәтелә.)

– Был өҙөктә ниндәй проблема ята? Кемдәр тураһында һүҙ бара? Үҙ фекерҙәрегеҙҙе әҫәргә таянып дәлилләгеҙ.

Яуаптар. 1. Аҡйондоҙ менән Мәрә­һим­дең саф мөхәббәттәре тураһында; шулай уҡ Оло инәйҙең ауыр яҙмышлы мөхәббәте тураһында, тип фекер йөрөтәм.

– Эйе, килешәм. Был өҙөктә ысын мөхәббәт тураһында фекер йөрөтөлә. Аҡйондоҙ менән Мәрәһимдең мөхәббәте нимәһе менән һоҡландырғыс? (Текст өҫтөндә эш башҡарыла.)

Яуаптар. 1. “Аҡйондоҙға бер ай үткәс тә, йыл үткәс тә, ғүмер баҡый ҙа, уны ғәҙәти итеп, күнегә алманыҡ. Нисектер, ул бөтөнләй ергә төшөп етмәне, беҙҙең араға инеп юғалманы, саҡ ҡына юғарыраҡ ерҙә, буй етмәҫлек арала, ҡалды. Был уның тәкәбберлегенән, эрелегенән түгел ине. Унда маһайыуҙың, һауаланыуҙың әҫәре лә булманы. Кешеләр үҙҙәре уны шулай юғары ҡабул итте һәм әллә ниндәй хәлдәрҙә лә түбән төшөрмәне”.

Уҡытыусы. Эйе, уҡыусылар, уларҙың мөхәббәте икеһен дә түбән төшөрмәй, киреһенсә, улар илаһи затҡа әйләнеп, ҙур көскә әүерелә. Ә ни өсөн Оло инәй Аҡйондоҙ менән Мәрәһимде яҡлай? Бөтә ғәйептәрҙе кире ҡаға? (Әҫәрҙән өҙөк уҡыла.)

Яуаптар. 1. Минең фекеремсә, Аҡйондоҙ менән Мәрәһимдең мөхәббәттәре саф. Шундай оло хис яратышҡан кешеләрҙә генә булалыр ул... 2. Шулай бул­маһа, Аҡйон­доҙ Мәрәһимде ғүмер буйы көтмәҫ, ҡыҙы Аҡйондоҙҙо тәрбиәләп үҫтермәҫ ине бит.

Уҡытыусы. Кемдәрҙе күрәһегеҙ? ¤ҙөк­­­тәге проблеманы асыҡлайыҡ. (Уҡыусылар тексҡа таянып аңлатма бирә.)

Яуаптар. 1. Оло инәйгә Сафа яратыу нигеҙендә өйләнмәгән. Яратҡан кешеһен тапмай, кейәүгә сыға алмай ҡалған ҡыҙҙы йәлләп кенә кәләш итеп алған. (Бесән сап­ҡан саҡта салғыһына бүҙәнә эләгеп, ҡош­тоң аяҡтары өҙөлгән. Оло инәйҙе ошо ҡошҡа оҡшатҡан ул.)

1. Һорау. Әҫәрҙә Аҡйондоҙ менән Мәрәһим нисек һүрәтләнгән?

2. Дебат ойоштороу. Аҡйондоҙ менән Мәрәһимде хыянатта ғәйепләп буламы? (Төркөмдәр үҙ-ара бәхәсләшә, дөйөм һығымта яһала.)

– Мәрәһим, ғаиләһен ҡалдырып, Аҡ­йон­доҙ менән ҡауыша алыр ине. Ни өсөн улай эшләмәй?

– Мөхәббәт яҙыҡ түгел, мөхәббәтһеҙ уйнаш – яҙыҡ, тип әйтә Оло инәй. Был фекерҙе нисек аңлайһығыҙ?

– Мөхәббәт – мәңгелек, тигән тө­шөн­сәгә нисек ҡарайһығыҙ? (Экранда Мостай Кәримдең портреты яҡтыртыла. Яуаптар тыңлана һәм дөйөмләштерелә.)

V. Рефлексия. •Бөгөн мин белдем •Ҡыҙыҡ булды •Ҡыйын булды •Мин аңланым •Мин аңламаным •Мин өйрәндем •Мин тырыштым•Минең уйлауымса •Мин эшләп ҡарар инем •Мине аптыратты. (Технологик карта тултырыла.)

Уҡытыусы. Һәр кешенең үҙ хәҡиҡәте, әммә бөтә әҙәм өсөн уртаҡ, һәр кемдең ғүмерлек таянысы булған, бөтә хәүеф-хәтәрҙәрҙән ҡурсалай торған тағы бер хәҡиҡәт бар. Ул хәҡиҡәттең исеме – мөхәббәт. (Дәрес аҙағында Мәрәһим йыры яңғырай.)

М.Ф. ДӘҮЛӘТШИНА,
Республика инженер лицей-интернаты уҡытыусыһы,
Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы