Маҡсат. Уҡыусыларҙың Башҡортостан тарихы, мәҙәниәте буйынса белемдәрен киңәйтеү, тарих менән таныштырыу; тыуған республикаң менән ғорурланыу тойғоһо, уның тарихына, мәҙәниәтенә ихтирам, бөгөнгө яҙмышына ҡыҙыҡһыныу, тыуған илгә һөйөү тәрбиәләү.
Йыһазландырыу. Зал байрамса биҙәлә. Стенаға тыуған ил, тел тураһында мәҡәлдәр, шиғырҙарҙан өҙөктәр яҙып эленә. Тыуған ауыл, район тураһында һүрәттәр, иншалар күргәҙмәһе ойошторола.
Сәләм һиңә, изге тупраҡ,
Сәләм, күпте күргән ер!
Һиндә тыуған батыр ирҙәр,
Һиндә тыуған сәсән ир!
Хәйерле көн, хөрмәтле ҡунаҡтар, дуҫтар! Һеҙҙе Әхмәтзәки төйәгендә күреүебеҙгә сикһеҙ шатбыҙ!
Рәхмәт һиңә, изге тупраҡ,
Йәшәү тәме – азатлыҡ, тип
1-се алып барыусы. Минең халҡым быуаттар буйы азатлыҡ, ғәҙеллек өсөн көрәш алып барған. Р. Йәнбәковтың “Бөркөт саңҡыуы” шиғырын уҡый.
2-се уҡыусы С. Юлаевтың “Егеткә” шиғырын уҡый.
(Парлы милли бейеү башҡарыла.)
3-сө уҡыусы. Ш. Бабичтың “Баш–ҡорт халҡына көйлө хитап” шиғырын уҡый.
1-се уҡыусы. Рәсәй Президенты В.В. Путиндың Указына ярашлы, 2019 йылда Башҡортостан Республикаһы ойошторолоуҙың 100 йыллығы билдәләнәсәк. 1919 йылдың 20 мартында Башҡортостан территориаль-милли автономияһын раҫлай, 23 мартта килешеү тураһында мәғлүмәт матбуғатта баҫыла. Ошо көн Башҡорт автономияһы төҙөлөү көнө тип йөрөтөлә. Башҡорт халҡы, рус халҡы менән бер рәттән, Рәсәйҙә федерализмға нигеҙ һалыусы булып тора, ти тарихсылар. Ерен, телен, ғөрөф-ғәҙәттәрен һаҡлап ҡалырға булышлыҡ иткән килешеүгә ҡул ҡуйыу халҡыбыҙ өсөн айырыуса әһәмиәтле була.
2-се уҡыусы. Тарихты төплө белгән, көслө рухлы шәхес булараҡ, 1917 йылдарҙа Әхмәтзәки Вәлидигә милли хәрәкәтте башлау тураһындағы уйҙар тынғылыҡ бирмәй. Эште үҙ ваҡытында башларға кәрәк була. Автономия яулау өсөн бик күп ауырлыҡтар, юғалтыуҙар аша үтергә тура килә. Бер йыл эсендә генә Ырымбурҙа өс-дүрт тапҡыр ҡоролтай һәм съездар уҙғарыла. Вәлидиҙең көрәштәштәре лә уҡымышлы, рухлы, киләсәкте тоҫмаллай торған ир-егеттәр була. Бик төплө итеп яҙылған программа, ер һәм башҡа мәсьәләләр буйынса ҡарарҙар, резолюциялар ҡабул ителә. Ә беренсе башлап юл ярыусылар һәр ваҡыт ҡаршылыҡтарға осрай.
(Н. Асанбаевтың “Исемкәйең ҡайтты, Вәлиди!” пьесаһы буйынса өҙөк сәхнәләштерелә.)
Сталин. Вәлидов... Зәки Вәлиди... Нисек минең ҡулымдан ысҡынды ул? Ҡара әле, ниңә гел генә минең күҙ алдымда тора ул ҡырағай башҡорт? Миңә ҡаршы сыға. Фекерен көсләп таға. Уйларға ирек бирмәй... Һаман күҙ алдымда тора?.. Әллә ауырыйым инде?..
(Кинәт Әхмәтзәки Вәлиди пәйҙә була.)
Вәлиди. Бына, хәҙер һинең менән асыҡтан-асыҡ һөйләшергә була, Сталин.
Сталин. Вәлидов, һин аш менән атҡанға таш менән атаһың.
Вәлиди. Эйе, беҙҙең башҡортта шундай әйтем бар. Тик был осраҡта мин башҡасараҡ әйтер инем. Пәйғәмбәр тигәнебеҙ иблис булып сыҡты...
Сталин. Ә беҙҙең ҡайһыбыҙ иблис һуң? Һинме, минме?
Вәлиди. Ә тәхеттә кем ултыра? Һинме, минме?
Сталин. Тәхеттә батшалар ғына ултыра, Вәлидов.
Вәлиди. Халыҡ ана шул батшаларҙы иблис тип атай ҙа инде. “Би-и-ик яратҡанға” күрә әйтә. Үҙҙәренең артында, әлбиттә. Мин бына һинең күҙеңә бәреп әйтәм, Сталин.
Сталин. Иблис тип?.. Тимәк, Сталин — иблис!.. Ҡыҙыҡ, бик ҡыҙык был. Бына, ишетмәгәнеңде ишет, Сталин, башҡорт Вәлидовтан... Иблис... Вәлидов, ҡасандыр, беҙ дуҫтар инек бит?
Беҙ һине, Вәлидов, Башҡортостанлы иттек. Тарихта эҙһеҙ юғалырға торған халыҡты республикалы иттек. Һеҙгә автономия бирҙек!
Вәлиди. Эйе, бирҙегеҙ. Исем өсөн...
Сталин. Нисек, исем өсөн?
Вәлиди. Башҡортостан Республика түгел ул хәҙер, ә милли-мәҙәни мөхтәриәт тип аталған бер меҫкен виләят. Башҡортостанды киҫкеләп-тураҡлап бөтөрҙөгөҙ, иң бай ерҙәребеҙҙе Силәбе, Ырымбур, Пермь, Ҡорған, Екатеринбург, Һамар, Һарытау өлкәләренә биреп, беҙҙән бер-ике театры, дауаханаһы һәм мәктәбе булған мәҙәни автономия әүәләнегеҙ. Нимә, Сталин, хәҙер башҡорттарға йырларға ла бейергә генә ҡалдымы инде? Беҙгә “Асса!” тип әйтеп тороусы юҡ...
Сталин. Вәлидов! Башҡорт та башҡорт, тиһең. Ҡайҙа ул башҡорт? Юҡ ул һинең башҡортоң! Бөткән ул!..
Вәлиди. Башҡортто уны, Сталин, ун урыҫ батшаһы ла бөтөрә алманы...
Сталин. Бына нисек! Ә мин башҡорттар күптән бөткән, мәсет ҡарттары ғына ҡалған, улары ла үлеп бөтөп бара, тип уйлағайным. Вәлидов, әйт әле, ә ул урыҫ батшалары ла үлтереп бөтөрә алмаған башҡорттарҙың көсө нимәлә һуң?
Вәлиди. Рухтарының ныҡлығында, Сталин.
Сталин. Ә ул рух ныҡлығын ҡайҙан алаһығыҙ?
Вәлиди. Башҡорттар йәшәү көсөн тарихтан ала. Ата-бабаларының быуаттар буйына алып барған милли-азатлыҡ көрәшенән. Ҡурай менән ҡумыҙҙан, йырҙарҙан, бейеүҙәрҙән, телебеҙҙән, бөйөк шәхестәребеҙҙең васыяттарынан, риүәйәттәрҙән алабыҙ. Аңланыңмы инде, Сталин?
(Ҡурай моңо аҫтында Ш. Бабичтың “Ҡурайҡайға” шиғыры тасуири уҡыла. М. Нәҙершин һүҙҙәренә һәм көйөнә яҙылған “Ҡайҙа һеҙ, һай, башҡорт егеттәре” йыры йырлана, “Таң ҡыҙҙары” бейеүе башҡарыла.)
1-се алып барыусы. Башҡортостан Республикаһы ойошторолоуға 100 йыл тула. Был оло ваҡиға ил кимәлендә билдәләнер, сөнки республикабыҙ йөҙ йыл дауамында Рәсәйҙең ышаныслы, ныҡлы төбәге булып ҡала килде. Күп милләтле республикабыҙ Ватан тарихында тәрән эҙ ҡалдырҙы.
2-се алып барыусы. 1612 йылда Минин менән Пожарский ополчениеһында башҡорттарҙың Мәскәү өсөн поляктарға ҡаршы һуғышы, ҡурҡыу белмәҫ “төньяҡ амурҙары”ның 1812 йылғы Ватан һуғышында күрһәткән ҡаһарманлығы, башҡорт халҡының уртаҡ ватаныбыҙҙы дошмандан һаҡлауға индергән өлөшө – хәрби йылъяҙмаһы ил тарихынан барыһына ла яҡшы билдәле. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында иһә Башҡортостан фронтҡа 700 меңдән ашыу кеше ебәрә, уларҙың 300 меңе яу яландарында ятып ҡала, 278 яугир Советтар Союзы Геройы исеменә лайыҡ була.
Бөгөн күп милләтле республика халҡы иңгә-иң терәшеп төрлө тармаҡ хужалыҡтарын үҫтерә, мәҙәниәтте һаҡлай, төбәктең данлы тарихын яҙа.
1-се алып барыусы. Тап ошо берҙәмлек бөтөн Рәсәйгә Башҡортостанды милләт- ара татыулыҡ, хеҙмәттәшлек өлгөһө итеп танытты. Бөгөнгө Башҡортостан – илдең тотороҡло һәм әүҙем үҫешкән төбәктәренең береһе ул. (Уҡыусылар С. Юлаевтың, Ш. Бабичтың, А. Игебаевтың, Б. Бикбайҙың, С. Әлибаевтың Башҡортостан тураһында шиғырҙарын һөйләй.)
Сал бөркөттәр осҡан Башҡортостан –
Салауаттай ирҙәр төйәге,
Нисә быуын яугир ҡаһармандар
Россияның булды терәге.
Башҡортостан – беҙҙең азатлыҡтың,
Берҙәмлектең ныҡлы ҡалҡаны,
Уралдағы барлыҡ милләттәргә
Һин атайсал, дуҫлыҡ Ватаны!
* * *
Башҡортостан – башҡорт иле,
Шунда беҙҙең тамырҙар,
Беҙҙең ҡайнар ҡаныбыҙҙа
Сал тарихтың даны бар.
Башҡортостан – башҡорт иле,
Ағиҙелкәй, Уралҡай.
Мең михнәттәр күргәндә лә
Дуҫлыҡ утын ул һаҡлай.
Башҡортостан – башҡорт иле,
Күкрәгендә – ут-ташҡын.
Мәңгелектән мәңгелеккә
Барыр юлы тоташһын!
1-се алып барыусы. Халҡыбыҙҙың рухын һаҡлаған аҫыл заттарыбыҙ артһын, таралһын. Бөтәбеҙгә лә һаулыҡ-сәләмәтлек, ғаилә бәхете, эшебеҙҙә уңыштар юлдаш булһын, ҡәҙерле дуҫтар!
Кисә “Беҙҙең ил” халыҡ йыры менән тамамлана.
М.Ә. ЗАРИПОВА,
Ишембай районының Көҙән мәктәбе уҡытыусыһы