+2 °С
Болотло
Бөтә яңылыҡтар
Башҡорт теле һәм әҙәбиәте
24 Ғинуар 2019, 12:20
Башҡорт телендә ҡылым формалары системаһы: морфологик күҙәтеү
Белеүебеҙсә, башҡорт телендә ҡылымдарҙың барыһы ла тиерлек зат-һан менән бер ҡалыпҡа ярашлы үҙгәрә. Әлбиттә, был ҡағиҙәнең дә үҙ иҫкәрмәләре бар. Мәҡәләлә иһә һүҙ ике үҙенсәлекле ҡылым тураһында барыр: ти- һәм и-. Башҡорт телендә иң ҡыҫҡа тамырлы ҡылымдар булыуҙан башҡа, ошо ике ҡылымға тағы ла бер нисә мөһим үҙенсәлек хас. Уларҙы күрһәтеү һәм үрҙә аталған ҡылымдарҙың ҡулланылышын төрлө яҡтан анализлау маҡсатында, башҡорт телендә булған барлыҡ ҡылым формалары системаһын тасуирлау, шулай уҡ ҡылым формалары хаҡындағы ғилми ҡараштарға күҙәтеү яһау зарур.
Диҡҡәт итегеҙ: был мәҡәләлә исем термины киң мәғәнәлә ҡулланылып, исемде лә, сифатты ла, рәүеште лә, ҡылым төркөмсәләрен дә үҙ эсенә ала.
Шулай итеп, үҙ аллы һүҙ төркөмдәре ике тармаҡҡа бүленә: ҡылым (тик хәбәр функцияһын ғына үтәгән, һәр контекста ла зат-һанды белдергән ҡылым формалары) һәм исем (ҡалған формаларҙың барыһы ла). Бындай ҡараш сәмит телдәренең грамматикаларында[1], шулай уҡ алтай телдәренә арналған айырым хеҙмәттәрҙә лә[2] сағылыш таба.
Шулай итеп, үҙ аллы һүҙ төркөмдәре ике тармаҡҡа бүленә: ҡылым (тик хәбәр функцияһын ғына үтәгән, һәр контекста ла зат-һанды белдергән ҡылым формалары) һәм исем (ҡалған формаларҙың барыһы ла). Бындай ҡараш сәмит телдәренең грамматикаларында[1], шулай уҡ алтай телдәренә арналған айырым хеҙмәттәрҙә лә[2] сағылыш таба.
Ике төрлө ҡараш
Әйтергә кәрәк, башҡорт теленең рәсми (норматив) грамматикаһында ҡылым формалары тигән төшөнсәгә ҡарата морфологик ҡараш түгел, ә семантик (мәғәнәүи) ҡараш нығынған. Грамматиканың авторҙары, ҡылымдың формаларын анализлағанда, уларҙың ҡулланылышына һәм мәғәнәһенә иғтибар итеп, айырым осраҡтарҙа ошо формаларҙың морфологик төҙөлөшөн иҫәпкә алмай. Шуныһы ла иғтибарға лайыҡлы: рәсми грамматикала ҡылымдың төрлө формаларының мәғәнәүи үҙенсәлектәре һинд-европа (рус) теле аша бирелә, төрки тел күҙлегенән аңлатылмай.
Морфологик һәм мәғәнәүи ҡараштарҙың айырмаһын инглиз теле миҫалында күрһәтергә мөмкин. Инглиз теленең мәктәп грамматикаларында, ҡылымдарҙың күбеһенең 12 заман формалы (tense forms) булыуы аңлатыла. Ә инде “саф” морфология күҙлегенән ҡараһаҡ, инглиз ҡылымдарының 5 кенә формаһы бар[3]:
Морфологик һәм мәғәнәүи ҡараштарҙың айырмаһын инглиз теле миҫалында күрһәтергә мөмкин. Инглиз теленең мәктәп грамматикаларында, ҡылымдарҙың күбеһенең 12 заман формалы (tense forms) булыуы аңлатыла. Ә инде “саф” морфология күҙлегенән ҡараһаҡ, инглиз ҡылымдарының 5 кенә формаһы бар[3]:
1) уртаҡ ҡылым, мәҫ. to work, to write;
2) өсөнсө зат хәҙерге заман формаһы, мәҫ. he works, he writes;
3) исем ҡылым (йә хәҙерге заман сифат ҡылым) формаһы, мәҫ. working, writing;
4) үткән заман формаһы, мәҫ. he worked, he wrote;
5) үткән заман сифат ҡылымы, мәҫ. worked, written.
Күренеүенсә, инглиз телендә морфология күҙлегенән ҡылымдың үҙ аллы заман формалары икәү генә: хәҙерге һәм үткән заман. Ҡалған “заман формалары” иһә ошо биш форма араһынан кәрәклеләрен һайлап, уларҙы ҡушыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә.
Башҡорт телендә лә, авторҙың фекеренсә, хәл тап шундай: рәсми грамматикала һәм уға нигеҙләнгән уҡыу ҡулланмаларында “заман формалары” төшөнсәһе семантик күҙлектән тасуирлана, ә морфологик формалар һаны ошо “замандарға” ҡарағанда әҙерәк. Был мәҡәләлә мин, мәғәнәүи ҡарашты[4] инҡар итмәйенсә, морфологик ҡарашҡа таянам. Тап ошо ҡарашҡа нигеҙләнеп, ти- һәм и- ҡылымдарына хас формаларҙы анализларға ынтылам.
Башҡорт теленең тәүге академик грамматикаһының авторы профессор Н. Дмитриевтың ҡарашынса ла, башҡорт ҡылымдарының заман формалары йә сифат ҡылым, йә хәл ҡылым нигеҙендә яһалған. Мәҫәлән, ғалимдың 1948 йылғы грамматикаһында яҙылыуынса, хәҙерге заман формаһы хәл ҡылымдан барлыҡҡа килгән, ә шаһитһыҙ үткән заман сифат ҡылымға барып тоташа. Профессор Н. Дмитриев алам, аламын тигәнде “я беря есмь” тип, ҡайтҡанмын тигән форманы иһә “я вернувшийся есмь” тип шартлы рәүештә тәржемә итә. Инглиз телендә яҙылған Bashkir Manual китабында ла ошо ҡараштың нығынғанлығы асыҡ күренә. “Ғәҙәти” терминологиянан баш тартмаған хәлдә лә, уның авторы Н. Поппе исем ҡылымдың нигеҙендә барлыҡҡа килгән заман формаларын secondary tenses, йәғни икенсел замандар тип атай[5].
2) өсөнсө зат хәҙерге заман формаһы, мәҫ. he works, he writes;
3) исем ҡылым (йә хәҙерге заман сифат ҡылым) формаһы, мәҫ. working, writing;
4) үткән заман формаһы, мәҫ. he worked, he wrote;
5) үткән заман сифат ҡылымы, мәҫ. worked, written.
Күренеүенсә, инглиз телендә морфология күҙлегенән ҡылымдың үҙ аллы заман формалары икәү генә: хәҙерге һәм үткән заман. Ҡалған “заман формалары” иһә ошо биш форма араһынан кәрәклеләрен һайлап, уларҙы ҡушыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә.
Башҡорт телендә лә, авторҙың фекеренсә, хәл тап шундай: рәсми грамматикала һәм уға нигеҙләнгән уҡыу ҡулланмаларында “заман формалары” төшөнсәһе семантик күҙлектән тасуирлана, ә морфологик формалар һаны ошо “замандарға” ҡарағанда әҙерәк. Был мәҡәләлә мин, мәғәнәүи ҡарашты[4] инҡар итмәйенсә, морфологик ҡарашҡа таянам. Тап ошо ҡарашҡа нигеҙләнеп, ти- һәм и- ҡылымдарына хас формаларҙы анализларға ынтылам.
Башҡорт теленең тәүге академик грамматикаһының авторы профессор Н. Дмитриевтың ҡарашынса ла, башҡорт ҡылымдарының заман формалары йә сифат ҡылым, йә хәл ҡылым нигеҙендә яһалған. Мәҫәлән, ғалимдың 1948 йылғы грамматикаһында яҙылыуынса, хәҙерге заман формаһы хәл ҡылымдан барлыҡҡа килгән, ә шаһитһыҙ үткән заман сифат ҡылымға барып тоташа. Профессор Н. Дмитриев алам, аламын тигәнде “я беря есмь” тип, ҡайтҡанмын тигән форманы иһә “я вернувшийся есмь” тип шартлы рәүештә тәржемә итә. Инглиз телендә яҙылған Bashkir Manual китабында ла ошо ҡараштың нығынғанлығы асыҡ күренә. “Ғәҙәти” терминологиянан баш тартмаған хәлдә лә, уның авторы Н. Поппе исем ҡылымдың нигеҙендә барлыҡҡа килгән заман формаларын secondary tenses, йәғни икенсел замандар тип атай[5].
Башҡорт ҡылымдарының формалары: морфология күҙлегенән күҙәтеү
Морфология күҙлегенән ҡарағанда, башҡорт ҡылымдарына түбәндәге формалар хас[6]:
1) инфинитив (уртаҡ ҡылым), мәҫ. килергә;
2) модаль инфинитив, мәҫ. килмәк;
3) nomen intentionis, мәҫ. килмәксе;
4) nomen actionis (исем ҡылым), мәҫ. килеү;
5) nomen agentis, мәҫ. килеүсе;
6) nomen modale I, мәҫ. киләһе (ине);
7) nomen modale II, мәҫ. килге (килә);
8) үткән заман сифат ҡылымы, мәҫ. килгән;
9) хәҙерге заман сифат ҡылымы, мәҫ. килә торған;
10) I киләсәк заман сифат ҡылымы, мәҫ. килер;
11) II (ҡәтғи) киләсәк заман сифат ҡылымы, мәҫ. киләсәк;
12) хәл ҡылымдың I формаһы, мәҫ. килеп;
13) хәл ҡылымдың II формаһы, мәҫ. килгәс;
14) хәл ҡылымдың III формаһы, мәҫ. килгәнсә;
15) хәл ҡылымдың IV формаһы, мәҫ. килгәнсе;
16) хәл ҡылымдың V формаһы, мәҫ. килә (торғайны);
17) оптатив-императив (теләк-бойороҡ һөйкәлеше), мәҫ. (ул) килһен;
18) кондиционал (шарт һөйкәлеше), мәҫ. (ул) килһә;
19) I үткән заман, мәҫ.(ул) килде;
20) II үткән заман, мәҫ. (ул) килгәйне;
21) хәҙерге заман, мәҫ. (ул) килә.
1981 йылғы грамматикала, шулай уҡ башҡа хеҙмәттәрҙә лә тасуирланған бүтән формалар регуляр булмай, йәғни һәр бер ҡылымдан яһала алмай. Шуларҙың иҫәбенә -ыш һәм-ма ялғаулы исем ҡылым формалары (алыш, биреш, ҡайнатма), шулай уҡ -ышлай ялғаулы хәл ҡылым инә.
Юғарылағы исемлектән күренеүенсә, мин “икенсел замандарҙы” айырым заман формалары итеп ҡарамайым. Бының сәбәбе шунда: предикативлыҡ (хәбәрлек) ялғауҙарын ҡабул иткән хәлдә, сифат ҡылым заман семантикаһын ғына белдерә, шуның арҡаһында уның синтаксик функцияһы ла үҙгәрә. Морфология күҙлегенән ул ҡылымдан яһалған исем булыуҙан туҡтамай. Хәбәрлек заты ялғауы иһә ҡылымдан яһалған исемдәргә лә, ҡылымдарға барып тоташмағандарына ла ҡушыла ала. Егетмен, ҡыҙмын, матурһың, батырбыҙ, иғтибарлыһығыҙ тигән формаларҙың хәбәрлек мәғәнәһе бар, әммә улар бер хеҙмәттә лә “ҡылым формалары”, “затлы формалар” итеп ҡаралмай. Минең фекеремсә, сифат ҡылымдарҙың хәбәрлек формаларын “замандар” итеп ҡарау тап уларҙың семантикаһы һәм ҡылым тамырынан яһалышы менән бәйле.
Модаль инфинитив (-маҡ ялғаулы форма) 1981 йылғы грамматиканың бер ерендә “уртаҡ ҡылым формаһы” тип, икенсе ерендә иһә “исем ҡылым формаһы” тип билдәләнә. Хәҙерге башҡорт телендә ул форма тик кәрәк мөнәсәбәт һүҙе менән берлектә ҡулланылып, модаль мәғәнәне белдерә һәм һәр бер контекста уртаҡ ҡылым менән алмаштырыла ала. Шуның өсөн, мин уны мөнәсәбәтле уртаҡ ҡылым йә модаль инфинитив тип атарға булдым.
Модаль уртаҡ ҡылымдан -сы ялғауы ярҙамында яһалған форма (алмаҡсы, килмәксе) рәсми грамматикала “теләк һөйкәлешенең” бер формаһы итеп ҡарала. Күренеүенсә, грамматиканың авторҙары түбәндәге факттарҙы иғтибарға алмаған:
1) -маҡсы ялғаулы формаға -ма ялғаулы синтетик юҡлыҡ хас түгел. Уны инҡар иткән хәлдә, түгел киҫәксәһен ҡулланырға мәжбүрбеҙ: Мин һинең менән талашмаҡсы түгел, һинән һорамаҡсы инем.
2) айырым осраҡтарҙа -мәксе ялғаулы форма килеш ялғауын ҡабул итә ала: Телең – ҡамсы алдаҡсыға // Түрҙән урын алмаҡсыға... (Х. Кинйәбаева-Солтангәрәева)[7].
3) хәҙерге башҡорт телендә ошо форма күбеһенсә -маҡсы бул- һәм -маҡсы ине конструкциялары эсендә ҡулланылып йөрөй. Ярҙамсы ҡылым алдында бер ҡасан да ҡылымдың зат-һан менән үҙгәрә торған формаһы тормай, тик ҡылым төркөмсәһенә ҡараған һүҙ генә тора ала.
Тимәк, ошо форма, ҡылым тамырынан яһалған булһа ла, исем функцияларын тулыһынса юғалтмаған, уны ҡылым төркөмсәһе итеп ҡарарға бер ни ҙә ҡамасауламай. Тап был ҡылым төркөмсәһенә nomen intentionis (ниәт исеме) тигән атама бирелде.
Nomen modale I (беренсе модаль исем) тип аталған форма -а, -ә, -й ялғаулы нигеҙҙән[8] -һы/-һе, -һо/-һө ялғауы ярҙамында яһала, мәҫәлән, бараһы, киләһе, йөрөйһө. Рәсми грамматикала ул “теләк һөйкәлешенең” бер формаһы итеп ҡарала. Мин уны ҡылым төркөмсәһе (ҡылымдан яһалған исем формаһы) тип ҡарайым, быға ошондай дәлилдәр килтерәм:
1) -аһы ялғаулы формаға -ма ялғаулы синтетик юҡлыҡ хас түгел. Уны инҡар иткән хәлдә, түгел киҫәксәһен ҡулланырға мәжбүрбеҙ: Ул ҡыҙҙы башҡаса күрәһебеҙ түгел (Н. Ғәйетбай)[9];
2) -ге ялғаулы формаға хәбәрлек ялғауҙары бер ҡасан да ҡушылмай. “Зат формалары” посессив (эйәлек) ялғауҙары ярҙамында яһала: минең яҙаһым, һинең яҙаһың, уның яҙаһы, беҙҙең яҙаһыбыҙ (килә, бар, юҡ)[10];
3) посессив ялғау ҡулланылмаған хәлдә, -(а)һы ялғаулы форма ниндәй ҙә булһа затҡа ла күрһәтмәҫкә мөмкин: […] Шул саҡ кире ҡайтаһы килде[11]. Әле хәреф яҙаһы бар. Был хәлдә логик эйәне[12] тик контекстан сығып ҡына билдәләргә була;
4) хәҙерге башҡорт телендә ошо форма күбеһенсә -аһы бар/юҡ һәм -аһы ине тигән конструкцияларҙа ҡулланыла. Ярҙамсы ҡылым йәки бар, юҡ мөнәсәбәт һүҙе алдында бер ҡасан да ҡылымдың зат-һан менән үҙгәрә торған формаһы тормай, тик ҡылым төркөмсәһенә ҡараған һүҙ генә тора ала.
-ге ялғаулы форманы ла 1981 йылғы грамматиканың авторҙары “теләк һөйкәлеше формаһы” итеп ҡарай. Уны ҡылымдың айырым төркөмсәһе тип ҡарауға шундай дәлилдәр килтерергә мөмкин:
1) -ге ялғаулы форманы инҡар иткән хәлдә, түгел киҫәксәһен ҡулланырға мәжбүрбеҙ[13]: Егеттең уҡығыһы түгел, өйләнгеһе киләлер инде хәҙер;
2) -ге ялғаулы форма ҡулланылған һөйләмдә логик эйә булһа, ул форманың алдында, эйәлек килештә тора: Минең сәй эскем килгәйне. Лидия ханымдың беҙгә тағы ла килгеһе килер, тип ышанабыҙ;
3) -ге ялғаулы формаға хәбәрлек ялғауҙары бер ҡасан да ҡушылмай. “Зат формалары” посессив (эйәлек) ялғауҙары ярҙамында яһала: минең ашағым, һинең ашағың, уның ашағыһы килә;
4) айырым осраҡтарҙа -ге ялғаулы формаға абессив (юҡлыҡ мәғәнәле) -һеҙ ялғауы ҡушылырға мөмкин: “500 ферма” программаһының әһәмиәте был йәһәттән баһалап бөткөһөҙ[14];
5) -ге ялғаулы форма билдәле бер затҡа ла, билдәле бер һанға күрһәтмәгән килеш тә ҡулланырға мөмкин: Әлбиттә, Башҡортостанға ҡайтҡы килә[15]. Нисек тә тыуған яҡтарға иҫән-имен ҡайтҡы килде[16].
Ошоларҙың барыһы ла ҡылымдың зат-һан менән үҙгәрә торған формаларына түгел, ә исемдәргә (шулай уҡ ҡылым төркөмсәләренә лә) хас. Тимәк, беҙ алдағы һөйләмдәрҙә тап ҡылымдан яһалған исем формаһы, йәғни үҙенсәлекле ҡылым төркөмсәһе менән эш итәбеҙ. Тап ошо форма был мәҡәләлә модаль мәғәнәле исем (nomen modale II) тип аталды.
1) инфинитив (уртаҡ ҡылым), мәҫ. килергә;
2) модаль инфинитив, мәҫ. килмәк;
3) nomen intentionis, мәҫ. килмәксе;
4) nomen actionis (исем ҡылым), мәҫ. килеү;
5) nomen agentis, мәҫ. килеүсе;
6) nomen modale I, мәҫ. киләһе (ине);
7) nomen modale II, мәҫ. килге (килә);
8) үткән заман сифат ҡылымы, мәҫ. килгән;
9) хәҙерге заман сифат ҡылымы, мәҫ. килә торған;
10) I киләсәк заман сифат ҡылымы, мәҫ. килер;
11) II (ҡәтғи) киләсәк заман сифат ҡылымы, мәҫ. киләсәк;
12) хәл ҡылымдың I формаһы, мәҫ. килеп;
13) хәл ҡылымдың II формаһы, мәҫ. килгәс;
14) хәл ҡылымдың III формаһы, мәҫ. килгәнсә;
15) хәл ҡылымдың IV формаһы, мәҫ. килгәнсе;
16) хәл ҡылымдың V формаһы, мәҫ. килә (торғайны);
17) оптатив-императив (теләк-бойороҡ һөйкәлеше), мәҫ. (ул) килһен;
18) кондиционал (шарт һөйкәлеше), мәҫ. (ул) килһә;
19) I үткән заман, мәҫ.(ул) килде;
20) II үткән заман, мәҫ. (ул) килгәйне;
21) хәҙерге заман, мәҫ. (ул) килә.
1981 йылғы грамматикала, шулай уҡ башҡа хеҙмәттәрҙә лә тасуирланған бүтән формалар регуляр булмай, йәғни һәр бер ҡылымдан яһала алмай. Шуларҙың иҫәбенә -ыш һәм-ма ялғаулы исем ҡылым формалары (алыш, биреш, ҡайнатма), шулай уҡ -ышлай ялғаулы хәл ҡылым инә.
Юғарылағы исемлектән күренеүенсә, мин “икенсел замандарҙы” айырым заман формалары итеп ҡарамайым. Бының сәбәбе шунда: предикативлыҡ (хәбәрлек) ялғауҙарын ҡабул иткән хәлдә, сифат ҡылым заман семантикаһын ғына белдерә, шуның арҡаһында уның синтаксик функцияһы ла үҙгәрә. Морфология күҙлегенән ул ҡылымдан яһалған исем булыуҙан туҡтамай. Хәбәрлек заты ялғауы иһә ҡылымдан яһалған исемдәргә лә, ҡылымдарға барып тоташмағандарына ла ҡушыла ала. Егетмен, ҡыҙмын, матурһың, батырбыҙ, иғтибарлыһығыҙ тигән формаларҙың хәбәрлек мәғәнәһе бар, әммә улар бер хеҙмәттә лә “ҡылым формалары”, “затлы формалар” итеп ҡаралмай. Минең фекеремсә, сифат ҡылымдарҙың хәбәрлек формаларын “замандар” итеп ҡарау тап уларҙың семантикаһы һәм ҡылым тамырынан яһалышы менән бәйле.
Модаль инфинитив (-маҡ ялғаулы форма) 1981 йылғы грамматиканың бер ерендә “уртаҡ ҡылым формаһы” тип, икенсе ерендә иһә “исем ҡылым формаһы” тип билдәләнә. Хәҙерге башҡорт телендә ул форма тик кәрәк мөнәсәбәт һүҙе менән берлектә ҡулланылып, модаль мәғәнәне белдерә һәм һәр бер контекста уртаҡ ҡылым менән алмаштырыла ала. Шуның өсөн, мин уны мөнәсәбәтле уртаҡ ҡылым йә модаль инфинитив тип атарға булдым.
Модаль уртаҡ ҡылымдан -сы ялғауы ярҙамында яһалған форма (алмаҡсы, килмәксе) рәсми грамматикала “теләк һөйкәлешенең” бер формаһы итеп ҡарала. Күренеүенсә, грамматиканың авторҙары түбәндәге факттарҙы иғтибарға алмаған:
1) -маҡсы ялғаулы формаға -ма ялғаулы синтетик юҡлыҡ хас түгел. Уны инҡар иткән хәлдә, түгел киҫәксәһен ҡулланырға мәжбүрбеҙ: Мин һинең менән талашмаҡсы түгел, һинән һорамаҡсы инем.
2) айырым осраҡтарҙа -мәксе ялғаулы форма килеш ялғауын ҡабул итә ала: Телең – ҡамсы алдаҡсыға // Түрҙән урын алмаҡсыға... (Х. Кинйәбаева-Солтангәрәева)[7].
3) хәҙерге башҡорт телендә ошо форма күбеһенсә -маҡсы бул- һәм -маҡсы ине конструкциялары эсендә ҡулланылып йөрөй. Ярҙамсы ҡылым алдында бер ҡасан да ҡылымдың зат-һан менән үҙгәрә торған формаһы тормай, тик ҡылым төркөмсәһенә ҡараған һүҙ генә тора ала.
Тимәк, ошо форма, ҡылым тамырынан яһалған булһа ла, исем функцияларын тулыһынса юғалтмаған, уны ҡылым төркөмсәһе итеп ҡарарға бер ни ҙә ҡамасауламай. Тап был ҡылым төркөмсәһенә nomen intentionis (ниәт исеме) тигән атама бирелде.
Nomen modale I (беренсе модаль исем) тип аталған форма -а, -ә, -й ялғаулы нигеҙҙән[8] -һы/-һе, -һо/-һө ялғауы ярҙамында яһала, мәҫәлән, бараһы, киләһе, йөрөйһө. Рәсми грамматикала ул “теләк һөйкәлешенең” бер формаһы итеп ҡарала. Мин уны ҡылым төркөмсәһе (ҡылымдан яһалған исем формаһы) тип ҡарайым, быға ошондай дәлилдәр килтерәм:
1) -аһы ялғаулы формаға -ма ялғаулы синтетик юҡлыҡ хас түгел. Уны инҡар иткән хәлдә, түгел киҫәксәһен ҡулланырға мәжбүрбеҙ: Ул ҡыҙҙы башҡаса күрәһебеҙ түгел (Н. Ғәйетбай)[9];
2) -ге ялғаулы формаға хәбәрлек ялғауҙары бер ҡасан да ҡушылмай. “Зат формалары” посессив (эйәлек) ялғауҙары ярҙамында яһала: минең яҙаһым, һинең яҙаһың, уның яҙаһы, беҙҙең яҙаһыбыҙ (килә, бар, юҡ)[10];
3) посессив ялғау ҡулланылмаған хәлдә, -(а)һы ялғаулы форма ниндәй ҙә булһа затҡа ла күрһәтмәҫкә мөмкин: […] Шул саҡ кире ҡайтаһы килде[11]. Әле хәреф яҙаһы бар. Был хәлдә логик эйәне[12] тик контекстан сығып ҡына билдәләргә була;
4) хәҙерге башҡорт телендә ошо форма күбеһенсә -аһы бар/юҡ һәм -аһы ине тигән конструкцияларҙа ҡулланыла. Ярҙамсы ҡылым йәки бар, юҡ мөнәсәбәт һүҙе алдында бер ҡасан да ҡылымдың зат-һан менән үҙгәрә торған формаһы тормай, тик ҡылым төркөмсәһенә ҡараған һүҙ генә тора ала.
-ге ялғаулы форманы ла 1981 йылғы грамматиканың авторҙары “теләк һөйкәлеше формаһы” итеп ҡарай. Уны ҡылымдың айырым төркөмсәһе тип ҡарауға шундай дәлилдәр килтерергә мөмкин:
1) -ге ялғаулы форманы инҡар иткән хәлдә, түгел киҫәксәһен ҡулланырға мәжбүрбеҙ[13]: Егеттең уҡығыһы түгел, өйләнгеһе киләлер инде хәҙер;
2) -ге ялғаулы форма ҡулланылған һөйләмдә логик эйә булһа, ул форманың алдында, эйәлек килештә тора: Минең сәй эскем килгәйне. Лидия ханымдың беҙгә тағы ла килгеһе килер, тип ышанабыҙ;
3) -ге ялғаулы формаға хәбәрлек ялғауҙары бер ҡасан да ҡушылмай. “Зат формалары” посессив (эйәлек) ялғауҙары ярҙамында яһала: минең ашағым, һинең ашағың, уның ашағыһы килә;
4) айырым осраҡтарҙа -ге ялғаулы формаға абессив (юҡлыҡ мәғәнәле) -һеҙ ялғауы ҡушылырға мөмкин: “500 ферма” программаһының әһәмиәте был йәһәттән баһалап бөткөһөҙ[14];
5) -ге ялғаулы форма билдәле бер затҡа ла, билдәле бер һанға күрһәтмәгән килеш тә ҡулланырға мөмкин: Әлбиттә, Башҡортостанға ҡайтҡы килә[15]. Нисек тә тыуған яҡтарға иҫән-имен ҡайтҡы килде[16].
Ошоларҙың барыһы ла ҡылымдың зат-һан менән үҙгәрә торған формаларына түгел, ә исемдәргә (шулай уҡ ҡылым төркөмсәләренә лә) хас. Тимәк, беҙ алдағы һөйләмдәрҙә тап ҡылымдан яһалған исем формаһы, йәғни үҙенсәлекле ҡылым төркөмсәһе менән эш итәбеҙ. Тап ошо форма был мәҡәләлә модаль мәғәнәле исем (nomen modale II) тип аталды.
Сифат ҡылымдарҙың мәғәнәүи даирәләре
-ыусы ялғаулы форма рәсми грамматикала хәҙерге заман сифат ҡылым тип ҡарала. Бындай ҡарашҡа профессор М.Ғ. Усманова һәм ғалим Ә. Бейеш ҡаршы килә. Икеһе лә ошо форманы nomen agentis, йәғни эш башҡарыусыны билдәләгән исем тип ҡарарға тәҡдим итә. Мин ошо фекер менән ризалашырға булдым, сөнки башҡорт телендә -сы ялғауы, ғәҙәттә, исем формаларын барлыҡҡа килтерә[17]. Ғәмәл исемен белдергән -ыу ялғаулы исем эш башҡарыусыны аңлата.
Бынан тыш, М.Ғ. Усманованың фекеренсә, хәҙерге заман сифат ҡылым функцияһын үткән заман сифат ҡылымы үтәй. Ысынлап та, башҡорт телендә -ған ялғаулы сифат ҡылымдың семантик функциялары даирәһе бик киң. Варшавала йәшәгән дуҫымды байрамдар менән ихлас ҡотлайым тигәндә, ошо ҡалала әле лә йәшәй торған дуҫты күҙ уңында тотабыҙ. Шулай ҙа, ошо сифат ҡылым хәбәр функцияһында ҡулланылһа, тик үткән заманды ғына билдәләй. Ә инде йәшәй торған формаһы хәҙерге заманда (йәғни, әйтеү заманында) бара торған, дауамлы процесты билдәләй. Тап ошо форманы мин хәҙерге заман сифат ҡылымы тип атайым.
Әйтергә кәрәк, ошо аналитик сифат ҡылымдың нигеҙендә ҡәрҙәш ҡаҙаҡ телендә синтетик форма барлыҡҡа килеп өлгөргән: айтатын, жүретін, іздейтін. Шулай уҡ тап ошо форма аналитик ҡылымдарҙың беренсе компоненты итеп тә ҡулланылырға мөмкин (килә торған булған, яҙа торған ине, әйтә торған булыр)[18].
Киләсәк заман сифат ҡылымдарына килгәндә, профессор М.Ғ. Усманова -саҡ ялғаулы сифат ҡылым йәнле һөйләү телендә һирәк ҡулланылғанына иғтибар итеп, хәҙерге яҙма телдә (бигерәк тә киң мәғлүмәт саралары телендә) самаһыҙ, артыҡ йыш ҡулланыла, тигән фекерҙе иҫбатлай. Уның был фекере менән Л.Ф. Әбүбәкерова тулыһынса килешмәй: уның ҡарашынса, -саҡ ялғаулы форма башҡорт теленә лә, башҡа бер нисә алтай телдәргә лә хас, улар өсөн тәбиғи[19]. Бынан тыш, был форманың булыуы башҡорт телендә уғыҙ тамырҙары барлығын да иҫбатлай[20].
Мин -р ялғаулы форманы беренсе киләсәк заман сифат ҡылым тип, ә -саҡ ялғаулы форманы икенсе йә иһә ҡәтғи киләсәк заман сифат ҡылым тип атарға булдым.
Ике иң ҡыҫҡа ҡылымдың үҙенсәлектәре
Үрҙә аталған ти- һәм и- ҡылымдарының, башҡорт телендә тамыры иң ҡыҫҡа ҡылымдар булыуҙан башҡа, тағы ла ике үҙенсәлеге бар. Беренсенән, икеһен дә дефектив тип атарға була, сөнки уларҙың башҡа ҡылымдарға хас ҡайһы бер формаларын килтереп сығарып булмай. Икенсенән, ул формаларҙың ҡайһы берҙәре, ҡылым мәғәнәһен юғалтып, ярҙамсы һүҙҙәргә әйләнгән.
Үрҙәге ике фекерҙе иҫбат итер өсөн, ике ҡылымдың да үҙгәреү парадигмаһын килтереү урынлы. Бының өсөн мин алдағы бүлексәлә килтерелгән ҡылымдың морфологик формалары исемлеге менән ҡулланмаҡсымын:
| Форма | и- | ти- |
| inf | – | тиергә |
| infm | – | *тимәк |
| act | – | тиеү |
| agent | – | тиеүсе |
| int | – | тимәксе |
| mod1 | – | – |
| mod2 | – | – |
| part.past | – | тигән |
| part.pres | – | (ти торған)[21] |
| part.fut1 | – | тиер |
| part.fut2 | – | тиәсәк |
| part1 | – | тип, тиеп |
| part2 | – | тигәс |
| part3 | – | тигәнсә |
| part4 | – | тигәнсе |
| part5 | – | – |
| imp[.2sg] | – | (-)[22] |
| cond[.3sg] | иһә | тиһә |
| past[.3sg] | ине | тине |
| past2[.3sg] | – | тигәйне |
| pres[.3sg] | – | ти |
Ошо йәҙүәлдән[23] күренеүенсә, ике ҡылымдың да ҡайһы бер формалары юҡ. Бынан тыш, тимәк формаһы, морфологик яҡтан ҡылым формаһы булһа ла, семантик яҡтан тик ярҙамсы һүҙ булып йөрөй, тимәк кәрәк тигән конструкция телдә ҡулланылмай тиерлек.
Алдағы һөйләмдә ҡулланылған ти- тамырлы ике һүҙгә иғтибар итәйек. Һуңғыһы (тиерлек), ҡылымдың киләсәк заман сифат ҡылым формаһынан -лыҡ абстракт ялғауы ярҙамында яһалып, рәүеш булып киткән. Ә тигән һүҙе, тотош бер фразаға аныҡлаусы мәғәнәһен бирергә кәрәк булған саҡта, ярҙамсы һүҙ итеп ҡулланыла. Ошо форманың үҙ аллы мәғәнәһе лә бар, был осраҡта тигән формаһын әйткән формаһына алмаштырырға мөмкин.
Шуныһы тип формаһына ла ҡағыла: ул, хәл ҡылымдың беренсе формаһы нигеҙендә барлыҡҡа килеп, хәҙер күбеһенсә теркәүес функцияһында ҡулланыла. Тотош бер фразаға хәл мәғәнәһен бирергә кәрәк булған саҡта, ярҙамсы һүҙ булып та килә ул. Бынан тыш, башҡорт телендә тип әйт- тигән үҙенсәлекле бер тотороҡло һүҙбәйләнеш бар. Төҙөлөшө һәм хәҙерге телдәге мәғәнәһе[24] ғәрәп телендә ҡулланылған рәүеш масдарына[25] яҡынлашып килә. Оҡшаш мәғәнәле формалар йәһүд телендә лә бар.
И- ҡылымының формаларына килгәндә, иһә тигәне күбеһенсә ярҙамсы һүҙ (киҫәксә) функцияһында ҡулланыла. Профессор Ж.Ғ. Кейекбаев үҙенең мәҡәләһендә ҡайтты иһә (ҡайтҡан ваҡытта уҡ мәғәнәһендә) формаһын иҫкә ала[26]. Был форманы автор йәнле телдә лә, текстарҙа ла осратмаған, ошо йәһәттән уның ҡулланылыу даирәһен дә, башҡа үҙенсәлектәрен дә тасуирлай алмай.
Үткән заман формаһы үҙ аллы ҡулланыла ала, был осраҡта уны булды формаһы менән алмаштырырға мөмкин: Ғинуар уртаһы етеп килеүгә ҡарамаҫтан, көн йылы ине (Д. Юлтый)[27]. Бынан тыш, ине формаһы, зат-һан менән үҙгәреп, ҡылымдың төрлө формаларынан һуң да ҡулланыла ала. Сағыштырайыҡ:
| Форма | Яҙылышы |
| inf | алырға ине |
| infm | алмаҡ ине |
| int | алмаҡсы ине |
| mod2 | алаһы ине |
| part.past | алған ине |
| part.pres | ала торған ине |
| part.fut1 | алыр ине |
| cond[.3sg] | алһа ине |
| pres[.3sg] | ала ине |
Алһа ине тигән формала ине һүҙе мөнәсәбәт киҫәксәһенә әйләнеп бөткән: алһаң ине, алһағыҙ ине формаларында зат-һанды беренсе компонент билдәләй. Алмаҡ ине тигәне күбеһенсә иҫке башҡорт телендә ҡулланылып йөрөгән[28]. Алаһы ине тигән конструкцияла ла ине формаһы үҙгәрешкә дусар булмай, ә тәүге компоненты эйәлек ялғауҙарын ҡабул итә ала.
Алған ине, ала ине тигән формалар ҡылым төркөмсәһе аша бирелгән ғәмәлде үткән заман планына тоташтыра: Һин килгән ваҡытта, мин әле университеттан ҡайтмаған инем; Һеҙ шылтыратҡанда, мин дәрестә ултыра инем. Был формалар ҡулланылған осраҡта, ҡылым төркөмсәһе аша бирелгән ғәмәл инде тамамланған, тип иҫәпләнә. Шуны уҡ ала торған ине, алмаҡсы ине формалары тураһында ла әйтергә була.
Ә инде алыр ине формаһы, киләсәк заман сифат ҡылым үткән заман планына тоташтырылған ғәмәлде билдәләй алмағанлыҡтан, реаль булмаған, йәғни потенциалда, билдәле шарттарҙа ғына үтәрлек ғәмәлде аңлата[29]: Бөгөн килһәң, һөйләшер инек. Әгәр ки эйәрсән шарт һөйләмдә -ған бул- тигән формалы аналитик ҡылым ҡулланылһа, баш һөйләмдәге ғәмәл шулай уҡ реаль булмай, уны үтәргә лә мөмкин түгел. Был осраҡта баш һөйләмдә ғәҙәти ҡылым да, -ған бул- аналитик формаһы ла ҡулланылырға мөмкин: Кисә килгән булһаң, бөгөн башлар инек. Алдараҡ әйткән булһаң, быны эшләмәгән булыр инек.
Йомғаҡ
Был мәҡәләлә башҡорт теленең ике иң ҡыҫҡа ҡылымына (ти-, и-), уларҙың төрлө формаларының ҡулланылышына анализ яһалды. Ошо анализ тулы булһын өсөн, мәҡәләлә башҡорт ҡылымдарына хас морфологик формалар системаһы тасуирланды. Шуныһы иғтибарға лайыҡ: тәҡдим ителгән мәҡәләлә мин 1981 йылғы рәсми башҡорт грамматикаһында нығынған семантик ҡарашҡа түгел, ә морфологик ҡарашҡа нигеҙләндем. Был ике ҡараш башҡа телдәрҙең грамматикаларында ла йәнәш килә, әүҙем ҡулланыла. Уларҙың береһенә таяныу икенсеһен тулыһынса инҡар итеүҙе аңлатмай.
Морфологик ҡараш – мәҡәләнең ғилми яңылығының нигеҙе. Ошо ҡараштан сығып, автор башҡорт теленә хас булған ҡылымдарҙың морфологик формаларының тулы исемлеген бирә. Күбеһен, текстарға һәм элекке тикшеренеүҙәргә нигеҙләнеп, ентекләп анализлай. Артабан, ошо һөҙөмтәләргә нигеҙләнеп, ти- һәм и- ҡылымдарына хас формаларҙы тикшерә, икеһенең дә дефектив булыуын иҫбатлай. Мәҡәләнең аҙағында автор ти- һәм и- ҡылымдарының айырым формаларының ҡулланылыу даирәләрен тасуирлай, уларҙың күбеһенең ярҙамсы һүҙгә әйләнгәнлеген асыҡлай.
Ҡушымта: глоссалар исемлеге
Юғарыла килтерелгән йәҙүәлдәрҙә төрлө формаларҙың исемдәре бирелмәне, улар махсус тамғалар – глоссалар ярҙамында күрһәтелде. Был ҡушымтала ошо глоссаларға тап килгән форма исемдәре бирелә.
| Глосса | Мәғәнәһе |
| inf | Уртаҡ ҡылым |
| infm | Мөнәсәбәтле уртаҡ ҡылым |
| act | Nomen actionis |
| agent | Nomen agentis |
| int | Nomen intentionis |
| mod1 | Nomen modale I |
| mod2 | Nomen modale II |
| part.past | Үткән заман сифат ҡылымы |
| part.pres | Хәҙерге заман сифат ҡылымы |
| part.fut1 | I киләсәк заман сифат ҡылымы |
| part.fut2 | II (ҡәтғи) киләсәк заман сифат ҡылымы |
| part1 | Хәл ҡылымдың I формаһы |
| part2 | Хәл ҡылымдың II формаһы |
| part3 | Хәл ҡылымдың III формаһы |
| part4 | Хәл ҡылымдың IVформаһы |
| part5 | Хәл ҡылымдың Vформаһы |
| imp[.2sg] | Императив, икенсе зат, берлек һаны |
| cond[.3sg] | Кондиционал, өсөнсө зат, берлек һаны |
| past[.3sg] | I үткән заман, өсөнсө зат, берлек һаны |
| past2[.3sg] | II үткән заман, өсөнсө зат, берлек һаны |
| pres[.3sg] | Хәҙерге заман, өсөнсө зат, берлек һаны |
В.В. ЧЕРНЕВ,
Польша республикаһы, Варшава университеты
шәрҡиәт факультетының PhD-докторанты
[1]Хайбуллин И.Н. Краткое изложение грамматики арабского языка. Издание второе, исправленное и дополненное. – Уфа, Салям, 2012, с. 3 – 5.
[2] Stanisław Kałużyński, Klasyczny język mongolski, Wydawnictwo Akademickie Dialog, – Warszawa, 1998.
[3]К.Н.Качалова, Е.Е.Израилевич. Практическая грамматика английского языка. В 2-х т. — Киев: Методика, 2003, т. 1, с. 102.
[4]Йәғни, төрлө ҡылым формаларының мәғәнәүи үҙенсәлектәрен.
[5] 2.36. The Participles // N. Poppe. Bashkir Manual: descriptive grammar and texts with a Bashkir-English glossary. Bloomington: Indiana University Press, 1964, р. 47.
[6]Ҡайһы бер формаларҙың башҡорт исемдәре булмау арҡаһында, ошо исемлектә автор латин ғилми терминологияһы менән ҡуллана. Рим цифрҙары рәт һандарын билдәләй.
[7]Хәҙисә Кинйәбаева-Солтангәрәева. Әбей батша [Online]// “Ағиҙел” журналы, nr. 14 (2016). URL: http://agidel-rb.ru/nomera/2016/14/aielg-xattar-kil15.html, dostęp 10.11.2017
[8]Н. Дмитриев әйткәнсә, хәл ҡылым формаһынан.
[9]Н. Ғәйетбай. Сит планета ҡыҙы. Мажаралы фантастик роман. – Өфө: Китап, 2003, 16-сы б.
[10]Тап ошо форма (уның яҙаһы килә) был һүҙҙең -аһы (-әһе) ялғауы менән түгел, -һы, -һе ялғауы ярҙамында булдырылғанын дәлилләй. Ғәҙәти ҡағиҙәнән сыҡһаҡ, минең яҙаһым, һинең яҙаһың, уның *яҙаһыһы тигән формалар барлыҡҡа килергә тейеш була. Уның яҙаһы тигән форма *яҙаһыһы урынында ҡулланыла, унда икеле ялғау юҡҡа сыҡҡаны асыҡ күренә. Тимәк, ошо форма ла -һы ялғауы ярҙамында булдырылған.
[11]О.Серёгина. 103 йәшлек аҡһаҡал бөтәһенә лә оҙон ғүмер теләй [Online] // БашВестЪ: Башҡортостан Республикаһының тәүге интернет-гәзите. URL: http://archive.bashkort.org/bashvest/3407.html, opublikowane 29.12.2008, dostęp 07.11.2017
[12]Логик эйә – ғәмәлдең фактик башҡарыусыһы.
[13]Йәғни, -ма- ялғаулы синтетик юҡлыҡ был формаға хас түгел.
[14]Г. Юхин. 500 ферма: әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ [Online] // URL: http://bashgazet.ru/ikonomika/20906-500-ferma-mite-baalap-btk.html, opublikowane 05.01.2016, dostęp 10.11.2017
[15]Буласаҡ химия сәнәғәте белгесе [Online]// “Йәшлек” гәзите. URL: http://www.ye02.ru/news/obrazovanie/7566-bulasa-himiya-snte-belgese.html, opublikowane 24.05.2013, dostęp 08.11.2017
[16]В. Ғәләүетдинова. Вагондарға күмер тейәй ҡыҙҙар… [Online]// URL: http://bashgazet.ru/obshestvo/9439-vagondara-kmer-teyy-yar.html, opublikowane 30.07.2013, dostęp 08.11.2017
[17]Бында эмфатик мәғәнәле китсе, килсе һ.б. формалар тураһында һүҙ бармай.
[18]Ошондай аналитик ҡылымдар авторҙың башҡа бер мәҡәләһендә ентекләп ҡараласаҡ. Ҡайһы берҙәренә Лидия Фәтих ҡыҙы Әбубәкерованың диссертацияһында анализ яһала (Абубакирова Лидия Фатиховна. Аналитические глаголы в башкирском языке и их семантико-грамматические особенности : Дис. ... канд. филол. наук : 10.02.02: – Уфа, 2003.)
[19]Л.Ф. Абубакирова. Грамматическая категория будущего определённого времени в системе алтайских языков (исторический аспект). // Актуальные проблемы диалектологии языков народов России: материалы XIV Всероссийской научной конференции. Уфа, 2014, pp. 21 – 24. Шул уҡ мәсьәлә Варшавалағы Халыҡ-ара төркиәт конгресының йыйынтығында баҫмаға әҙерләнгән мәҡәләһендә лә ҡарала.
[20]Был турала ентекләберәк мәғлүмәт: Дыбо А. В. Хронология тюркских языков и лингвистические контакты ранних тюрков.//Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Пратюркский язык-основа: Картина мира пратюркского этноса по данным языка. / Отв.ред. Тенишев Э. Р., Дыбо А. В. (Совм. с Благовой Г. Ф., Кормушиным И. В., Мудраком О. А., Мусаевым К. М., Насиловым Д. М., Норманской Ю. В., Тадиновой Р. А., Тенишевым Э. Р., Экба З. Н.). — М.: Наука, 2006. — С. 816.
[21]Аналитик форманың беренсе компоненты итеп кенә ҡулланыла
[22]Икенсе зат бойороҡ ҡылым формаһы телдә һис ҡулланылмай. Тиһен формаһы оптатив-императивтың 3-сө затында ҡулланылырға мөмкин.
[23]Йәҙүәл – таблица, исемлек (иҫке башҡ.)
[24] Шуныһы ҡыҙыҡ: “Боронғо төрки һүҙлеге”нә ярашлы *tep aj- формаһы “атау, атама биреү” мәғәнәһендә генә ҡулланылып йөрөгән, ә “һүҙ әйтеү” мәғәнәһен *te, *tep te- формалары сағылдырған булған (Наделяев В.М., Насилов Д.М., Э.Р.Тенишев и др. Древнетюркский словарь. – Ленинград, 1969, с. 545). Хәҙерге башҡорт телендә иһә *тип ти- формаһы бөтөнләй осрамай, ә тип әйт- конструкцияһы “атама биреү” мәғәнәһен дә, “һүҙ әйтеү” мәғәнәһен дә сағылдыра.
[25] Хайбуллин И.Н. Краткое изложение грамматики арабского языка. Издание второе, исправленное и дополненное. – Уфа, Салям, 2012, с. 381– 382.
[26] Кейекбаев Ж. Ғ. Һайланма мәҡәләләр. – Уфа, РИО БашГУ, 2002, с. 106
[27]Дауыт Юлтый. Һайланма әҫәрҙәр. Төҙөүсеһе И. Ә. Шарапов. — Өфө: Китап, 2008, с. 30.
[28]Миҫал өсөн: М. Ғафури. Үгәй балалар // Wikisource, the free library. URL: https://wikisource.org/wiki/%D2%AE%D0%B3%D3%99%D0%B9_%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80._%D0..., dostęp 19.03.2018
[29]Быныһы инглиз теленең Future in the Past формаһы менән бер.
[2] Stanisław Kałużyński, Klasyczny język mongolski, Wydawnictwo Akademickie Dialog, – Warszawa, 1998.
[3]К.Н.Качалова, Е.Е.Израилевич. Практическая грамматика английского языка. В 2-х т. — Киев: Методика, 2003, т. 1, с. 102.
[4]Йәғни, төрлө ҡылым формаларының мәғәнәүи үҙенсәлектәрен.
[5] 2.36. The Participles // N. Poppe. Bashkir Manual: descriptive grammar and texts with a Bashkir-English glossary. Bloomington: Indiana University Press, 1964, р. 47.
[6]Ҡайһы бер формаларҙың башҡорт исемдәре булмау арҡаһында, ошо исемлектә автор латин ғилми терминологияһы менән ҡуллана. Рим цифрҙары рәт һандарын билдәләй.
[7]Хәҙисә Кинйәбаева-Солтангәрәева. Әбей батша [Online]// “Ағиҙел” журналы, nr. 14 (2016). URL: http://agidel-rb.ru/nomera/2016/14/aielg-xattar-kil15.html, dostęp 10.11.2017
[8]Н. Дмитриев әйткәнсә, хәл ҡылым формаһынан.
[9]Н. Ғәйетбай. Сит планета ҡыҙы. Мажаралы фантастик роман. – Өфө: Китап, 2003, 16-сы б.
[10]Тап ошо форма (уның яҙаһы килә) был һүҙҙең -аһы (-әһе) ялғауы менән түгел, -һы, -һе ялғауы ярҙамында булдырылғанын дәлилләй. Ғәҙәти ҡағиҙәнән сыҡһаҡ, минең яҙаһым, һинең яҙаһың, уның *яҙаһыһы тигән формалар барлыҡҡа килергә тейеш була. Уның яҙаһы тигән форма *яҙаһыһы урынында ҡулланыла, унда икеле ялғау юҡҡа сыҡҡаны асыҡ күренә. Тимәк, ошо форма ла -һы ялғауы ярҙамында булдырылған.
[11]О.Серёгина. 103 йәшлек аҡһаҡал бөтәһенә лә оҙон ғүмер теләй [Online] // БашВестЪ: Башҡортостан Республикаһының тәүге интернет-гәзите. URL: http://archive.bashkort.org/bashvest/3407.html, opublikowane 29.12.2008, dostęp 07.11.2017
[12]Логик эйә – ғәмәлдең фактик башҡарыусыһы.
[13]Йәғни, -ма- ялғаулы синтетик юҡлыҡ был формаға хас түгел.
[14]Г. Юхин. 500 ферма: әһәмиәте баһалап бөткөһөҙ [Online] // URL: http://bashgazet.ru/ikonomika/20906-500-ferma-mite-baalap-btk.html, opublikowane 05.01.2016, dostęp 10.11.2017
[15]Буласаҡ химия сәнәғәте белгесе [Online]// “Йәшлек” гәзите. URL: http://www.ye02.ru/news/obrazovanie/7566-bulasa-himiya-snte-belgese.html, opublikowane 24.05.2013, dostęp 08.11.2017
[16]В. Ғәләүетдинова. Вагондарға күмер тейәй ҡыҙҙар… [Online]// URL: http://bashgazet.ru/obshestvo/9439-vagondara-kmer-teyy-yar.html, opublikowane 30.07.2013, dostęp 08.11.2017
[17]Бында эмфатик мәғәнәле китсе, килсе һ.б. формалар тураһында һүҙ бармай.
[18]Ошондай аналитик ҡылымдар авторҙың башҡа бер мәҡәләһендә ентекләп ҡараласаҡ. Ҡайһы берҙәренә Лидия Фәтих ҡыҙы Әбубәкерованың диссертацияһында анализ яһала (Абубакирова Лидия Фатиховна. Аналитические глаголы в башкирском языке и их семантико-грамматические особенности : Дис. ... канд. филол. наук : 10.02.02: – Уфа, 2003.)
[19]Л.Ф. Абубакирова. Грамматическая категория будущего определённого времени в системе алтайских языков (исторический аспект). // Актуальные проблемы диалектологии языков народов России: материалы XIV Всероссийской научной конференции. Уфа, 2014, pp. 21 – 24. Шул уҡ мәсьәлә Варшавалағы Халыҡ-ара төркиәт конгресының йыйынтығында баҫмаға әҙерләнгән мәҡәләһендә лә ҡарала.
[20]Был турала ентекләберәк мәғлүмәт: Дыбо А. В. Хронология тюркских языков и лингвистические контакты ранних тюрков.//Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Пратюркский язык-основа: Картина мира пратюркского этноса по данным языка. / Отв.ред. Тенишев Э. Р., Дыбо А. В. (Совм. с Благовой Г. Ф., Кормушиным И. В., Мудраком О. А., Мусаевым К. М., Насиловым Д. М., Норманской Ю. В., Тадиновой Р. А., Тенишевым Э. Р., Экба З. Н.). — М.: Наука, 2006. — С. 816.
[21]Аналитик форманың беренсе компоненты итеп кенә ҡулланыла
[22]Икенсе зат бойороҡ ҡылым формаһы телдә һис ҡулланылмай. Тиһен формаһы оптатив-императивтың 3-сө затында ҡулланылырға мөмкин.
[23]Йәҙүәл – таблица, исемлек (иҫке башҡ.)
[24] Шуныһы ҡыҙыҡ: “Боронғо төрки һүҙлеге”нә ярашлы *tep aj- формаһы “атау, атама биреү” мәғәнәһендә генә ҡулланылып йөрөгән, ә “һүҙ әйтеү” мәғәнәһен *te, *tep te- формалары сағылдырған булған (Наделяев В.М., Насилов Д.М., Э.Р.Тенишев и др. Древнетюркский словарь. – Ленинград, 1969, с. 545). Хәҙерге башҡорт телендә иһә *тип ти- формаһы бөтөнләй осрамай, ә тип әйт- конструкцияһы “атама биреү” мәғәнәһен дә, “һүҙ әйтеү” мәғәнәһен дә сағылдыра.
[25] Хайбуллин И.Н. Краткое изложение грамматики арабского языка. Издание второе, исправленное и дополненное. – Уфа, Салям, 2012, с. 381– 382.
[26] Кейекбаев Ж. Ғ. Һайланма мәҡәләләр. – Уфа, РИО БашГУ, 2002, с. 106
[27]Дауыт Юлтый. Һайланма әҫәрҙәр. Төҙөүсеһе И. Ә. Шарапов. — Өфө: Китап, 2008, с. 30.
[28]Миҫал өсөн: М. Ғафури. Үгәй балалар // Wikisource, the free library. URL: https://wikisource.org/wiki/%D2%AE%D0%B3%D3%99%D0%B9_%D0%B1%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80._%D0..., dostęp 19.03.2018
[29]Быныһы инглиз теленең Future in the Past формаһы менән бер.
Читайте нас:
© 2020-2024 Сайт издания "Башҡортостан уҡытыусыһы" Копирование информации сайта разрешено только с письменного согласия администрации.
Теркәү тураһындағы ПИ ФС 77‑70646‑сы таныҡлыҡ 2017 йылдың 15 авгусында Элемтә, информацион технологиялар һәм киң мәғлүмәт сараларын күҙәтеү буйынса федераль хеҙмәт идаралығы тарафынан бирелде.
Ижтимағи-педагогик һәм фәнни-методик айлыҡ журнал Общественно-педагогический и научно-методический ежемесячный журнал. Издается с 1920 года. Главный редактор: Каримов С.Г.
Телефон
8(347) 292-77-63
Электрон почта
Адресы
450079, Республика Башкортостан, г. Уфа, ул. 50-летия Октября, 13, Дом печати, 10 этаж
Редакция
8(347) 292-77-63
Ҡабул итеү бүлмәһе
8(347) 292-77-63
Хеҙмәттәшлек
8(347) 292-77-63