Маҡсат. Яҙыусының тормош юлы, ижады тураһында өҫтәлмә мәғлүмәт биреү, “Тыуған яҡ” тексының йөкмәткеһен үҙләштереү, уның актуаль булыуын күрһәтеү; уҡыусыларҙың аңлы уҡыу күнекмәһен, бәйләнешле һөйләү телмәрен, үҙ аллы фекерләү ҡеүәһен үҫтереү; тыуған яҡҡа ҡарата һаҡсыл ҡараш, яуаплылыҡ, бер-береңә ҡарата ихтирам, ярҙамсыллыҡ сифаттарын тәрбиәләү.
Йыһазландырыу. Мультимедиа проекторы, экран йәки интерактив таҡта, компьютер, Д. Бүләковтың портреты, китаптары, дәреслек, һүҙлектәр.
Хәйерле көн теләп, ҡояш ҡалҡа,
Үҙ телемдә һеҙҙе сәләмләйем:
– Хәйерле көн һеҙгә, балалар!
Бөгөн дәрескә ниндәй кәйеф менән килдегеҙ? (Уҡыусылар ҡулдарындағы смайликтарҙы күрһәтә. Хор менән шиғыр юлдарын әйтә.)
II. Уҡыу эшмәкәрлегенә мотивация булдырыу.
Дәресте башларҙан алда мин Баязит Байназаров башҡарыуында Кәүсәриә Шафиҡова һүҙҙәренә композитор Рәмил Ғимрани яҙған “Тыуған яҡ” йырын тыңларға тәҡдим итәм. (Вәсилә Фәттәхова, Радик Юлъяҡшин башҡарыуындағы йырҙарҙы ла һайларға мөмкин. Уҡыусылар йырҙы тыңлай, уларҙа белем алыуға, дәрескә ыңғай ҡараш формалаша.)
III. Уҡыу мәсьәләһен ҡуйыу, дәрестең маҡсатын билдәләү.
Уҡыусылар, тимәк, дәрестә нимә йәки кем тураһында һүҙ барасаҡ? (Тыуған яҡ тураһында.) Был һүҙбәйләнештең мәғәнәһен, рус теленә тәржемәһен иҫкә төшөрәйек, синонимдарын табайыҡ. (Уҡыусылар һүҙҙең мәғәнәһен электрон һүҙлектәр ярҙамында асыҡлай: “родная сторона”, “родной край”.)
Тыуған яҡ тураһында ниндәй шиғырҙар, йырҙар беләһегеҙ? Яттан һөйләргә теләүселәр бармы? (Уҡыусылар яуап бирә, шиғырҙар һөйләй.)
IV. Өй эшен тикшереү. Уҡыусылар, һеҙ өйҙә текст буйынса кем, ниндәй, ҡайҙа, ҡасан, нисә һорауҙарын ҡулланып, яҙыусының тормош юлын өйрәндегеҙ. Ә хәҙер сығыштарҙы тыңлайыҡ. (Сығыштарҙағы мәғлүмәттәр слайдта фотолар менән үрелеп бара. Хәлдәрҙе айырып билдәләйҙәр. )
1. Кем? Динис Мөҙәрис улы Бүләков – Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты, Ғәлимов Сәләм исемендәге премия лауреаты.
2. Ҡайҙа? 1944 йылдың 18 майында Мәләүез районы Арыҫлан ауылында тыуған. Урта мәктәпте Воскресенское ауылында тамамлаған, “Нөгөш” колхозында механизатор булып эшләгән.
3. Ҡасан? 1959 йылда уның “Маҡтансыҡ Зариф” исемле тәүге хикәйәһе баҫылып сыға. 1971 йылда тәүге хикәйәләр йыйынтығы – “Ҡояш ярсығы” баҫыла. 1988 йылда “Килмешәк” романы донъя күрә. 1993 йылда “Ғүмер бер генә” романы өсөн яҙыусы Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһына лайыҡ була.
4. Нисә? Яҙыусының китаптары: “Ҡояш ярсығы”; “Ауылымдың аҡ өйҙәре”; “Аҡбуҙ алышҡа сыға”; “Ҡыңғырау сәскә”; “Упҡын ситендә бейеү”; “Ҡыйырсыҡ ай”; “Саған япраҡ яңырта”; “Шарлауыҡ”; “Килмешәк”; “Ғүмер бер генә”; “Эҫе ҡар”; “Һайланма әҫәрҙәр” (2 томда).
Рус телендә: “Самая долгая ночь”; “Танец над пропастью”; “Перекаты”; “Щербатый месяц”; татар телендә: “Шәфәҡ миҙгелендә”.
5. Ниндәй? Динис ағай һәр саҡ сәмле, сая рухлы, тынғыһыҙ шәхес булды. Ул йөҙө нур сәсеп торған һөйкөмлө, матур кеше, йондоҙло, көслө шәхес ине. Ярҙамсыл, тоғро дуҫ, ышаныслы юлдаш, хәстәрлекле атай, бала йәнле кеше булды.
Бөгөн дәрестә Динис Бүләковтың “Тыуған яҡ” исемле тексы өҫтөндә эшләйәсәкбеҙ. (Уҡыусылар тексты эстән уҡый. Аҙаҡтан бер уҡыусы ҡысҡырып уҡый.)
V. Һүҙлек эше. Елкендереп – вдохновляя, буҙ турғай – воробей полевой, ҡалай – как, ғүмер ҡороу – йәшәү; аяныс – горестный, плачевный; ус аяһындай – бик бәләкәй (величиной с ладонь), йөрәге һыҡрар ине – страдало бы сердце.
VI. Текстың йөкмәткеһе буйынса әңгәмәләшеү.
1. Уҡытыусы тексты уҡый. 2. Уҡыусылар тексты абзацтарға бүлеп уҡый. 3. Текстың йөкмәткеһен рус теленә тәржемә итеү. (Һөйләмдәрҙе һәр уҡыусыға бүлеп йәки парлы эш итеп бирергә мөмкин. Ваҡыт билдәләнә, уҡыусылар эшләй. Тәржемә уҡыла.)
VII. Уҡыу мәсьәләһен этаплап сисеү.
Автор нимәләрҙе, миңә бик яҡын, тип әйтә? Уның өсөн иң аяныслыһы һәм ҡыуаныслыһы нимә? Текстың төп фекере ҡайһы һөйләмдә бирелгән? Ул идея әлеге ваҡытта ла актуалме? Һеҙ тыуған яғығыҙҙы яратаһығыҙмы? Йәшәгән төйәкте яратыу хисен нисек иҫбатлай алаһығыҙ? (Уҡыусыларҙың яуаптары тыңлана, тыуған яҡтың яҡын һәм ҡәҙерле булыуы хаҡында һығымта яһала. Алдан әҙерләнгән 1 – 2 уҡыусы тыуған яҡ тураһында реклама менән сығыш яһай.)
2. Мәҡәлдәр менән эш. (Уҡыусылар мәҡәлдәрҙең яртыһын табып уҡый, мәғәнәһен аңлата.)
Тыуған илдән тыуған-үҫкән ил артыҡ
Тыуған ер – яҡын туйған юҡ
Тыуған илдең әреме лә тыуған ил – алтын
Алтын-көмөш яуған ерҙән хуш еҫле
VIII. Ижади эш. Синквейн төҙөү.
Уҡыусылар, бөгөнгө һөйләшеүҙе йомғаҡлап, текстағы һөйләмдәрҙе, һүҙҙәрҙе генә ҡулланып, тыуған яҡ тураһында синквейн яҙайыҡ.
Һағындыра, елкендерә, шатланам
Тыуған яҡҡа ҡайтыу ҡалай күңелле!
IX. Йомғаҡлау. Рефлексия.
Бөгөн дәрестә ниндәй яңылыҡ белдегеҙ? Маҡсаттарыбыҙға өлгәштекме? (Яуаптар тыңлана.)
Эйе, мин дә Динис Бүләковтың тыуған яҡ тураһындағы һүҙҙәре менән килешәм. Донъяла һәр кемдең, ус аяһындай ғына булһа ла, үҙ төйәге була. “Балыҡҡа – һыу, ҡошҡа – һауа, йәнлектәргә – урман, ялан, ҡырҙар, ә кешегә Ватан кәрәк. Тәбиғәтте һаҡлау – тимәк, Ватанды һаҡлау”, – тигән рус яҙыусыһы М. Пришвин. Үҙ төйәгебеҙҙе, тыуған ауылыбыҙҙы, ҡалабыҙҙы, ғәзиз еребеҙҙе яратайыҡ, ҡәҙерләйек, тәбиғәтен киләсәк быуындар өсөн һаҡлайыҡ. Һәр берегеҙҙең ҡайтыр ере, көтөп торған яҡын кешеләре, һандуғаслы тыуған яғы булһын! (Уҡыусыларҙың эштәре баһалана, кәңәштәр бирелә.)
X. Өйгә эш. 1. Тыуған яҡты һүрәтләүҙе уйларға. 2. “Тыуған яғым – гөлдәр иле” темаһына кескәй хикәйә төҙөргә йә презентация эшләргә.
Г.Н. ТАТЛЫБАЕВА,
Мәләүез ҡалаһының 6-сы лицейы уҡытыусыһы