Дәрес этаптарын ойоштороуҙа хикмәтле хикәйәттәрҙең роле

I. Инеш өлөш.
Бөгөн балаларға төплө белем һәм рухи-әхлаҡи тәрбиә биреү – йәмәғәтселек һәм мәктәп алдында торған иң ҙур бурыстарҙың береһе. Йәмғиәт ижади һәм тәнҡитле фекер йөрөтөргә һәләтле, көндәлек тормош һорауҙарын уңышлы хәл итеүсе, үҙ фекерен яҡлаусы, иҫбатлаусы уҡыусылар тәрбиәләүҙе талап итә. Уҡы­тыу­сы алдына, төрлө юлдар һәм алымдар ҡулланып, киләсәктә илдең хужалары була алырлыҡ белемле, аҡыллы, һау-сә­ләмәт һәм хәҙерге тиҙ үҙгәреүсән донъяға яраҡлаша алған балалар тәрбиәләү мәсьәләһе ҡуйыла.
Дәрестә бирелгән әҙер ҡағиҙәне ятлатыу, ҡалыплашҡан бер төрлө эштәрҙе башҡарыу хәҙер бер кемде лә ҡәнәғәтләндермәй. Алған белемде киләсәктә ҡул­ланырға өйрәтеү, нимәлер уйлап та­быу, уҡыусының үҙаллылығын һәм ижа­ди фекерләүен әүҙемләштереү, телмәр мәҙәниәтен тәрбиәләү тел уҡытыуға ҡуйылған төп талаптарҙы тәшкил итә. Бының өсөн уҡыусы дәрестән күреп, ишетеп, тойоп, күңеленә һеңдереп сығырға тейеш. Тимәк, дәрестең заманса, ҡыҙыҡ­лы, фәһемле булыуы мөһим.
Тел һәм әҙәбиәт уҡытыусыһының һәр дәресе, иң беренсе нәүбәттә, тәрбиә дә­ресе булырға тейеш. Көндәр буйы компьютер артында ултырған йә телефоны­нан айырыла алмаған уҡыусыны нисек уйландырырға һуң?
II. Төп өлөш.
Дәрестә уҡыусыны фекерләргә өйрәткәндә, яңы технологиялар менән бер рәт­тән, халыҡ ижадының бар төрҙәрен дә уңышлы файҙаланып була. Алдан әйтелгәнсә, бала күңеленә аң, уй, мәғәнә һалырға кәрәк, ә улар – халыҡтың йәшәү рәүешендә. Дәрестә уҡыусыларҙың ижа­ди фекерләүен үҫтереүҙә ситуатив әңгәмәләр ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирә. Бының өсөн халыҡ ижадының матур өлгөһө – хикмәтле (уймаҡ) хикәйәттәр­ҙе, тормоштан алынған фәһемле миҫалдарҙы ҡулланырға мөмкин. Хикәйәттәр­ҙ­ә­ге ололар донъяһының мораль-этик нор­малары балала әхлаҡи сафлыҡ тәрбиәләй. Бөгөнгө оҫталыҡ дәресендә хик­мәтле хи­кә­йәттәрҙең роле хаҡында һүҙ барыр.
Нимә ул хикәйәт? Әҙәбиәттә – ысынбарлыҡтағы хәл-ваҡиғаны кинәйәле итеп һүрәтләүсе жанр. Тормошта – донъя ҡа­нундарын аңларға ярҙам иткән, тормош һабаҡтары биргән тарих, хәл-ваҡиға.
Хикәйәттәр иҫбатлауҙы талап итмәй, ә ҡатмарлы ситуацияларҙы сисергә ярҙам итә, фәһем бирә. Уларҙа кешегә түгел, ә уның ҡылыҡтарына ғына баһа бирелә.
Ләкин дәрестәрҙә хикәйәттәрҙе файҙаланыу алымдары әлегә етерлек кимәлдә ҡаралмаған. Улар, айырым жанр булараҡ, ентекле өйрәнеүҙе талап итә.
Башҡорт әҙәбиәтенең аҫыл өлгөләре, классик әҫәрҙәре – Ф. Иҫәнғоловтың “Хәмит күпере”, “Йылмайыу” хикә­йәләре, Ғ. Хөсәйеновтың парсалары, З. Биишеваның “Һөнәрсе менән Өйрәнсек” хикәйәте – хикмәткә ҡоролған. Улар уҡыусыға тәрбиә, оло тормош һабағы бирә, бала күңелендә ғүмерлеккә уйы­лып ҡала.
Хикәйәттәрҙе нисек һәм ҡасан ҡулланырға була?
1. Уҡыу мәсьәләһен ҡуйыу этабында. (Теманы асыу, дәрескә инеп китеү маҡсатында.)
2. Анализ өсөн текст сифатында.
3. Яҙма, ижади эштәр өсөн текст була­раҡ (мәҫәлән, “Өс ҡурсаҡ”, “Батша һәм көтөүсе” хикәйәттәре).
4. Проблемалы ситуация булараҡ (уҡыусы хикәйәттә әйтелгәндәрҙе күңеле аша үткәрә, геройҙың ҡылығын, кисерештәрен үҙенең уйҙары менән сағыштыра, һығымта яһай).
5. Дәрестең рефлексия этабында.
Федераль дәүләт белем биреү стандарттары талаптарына ярашлы, хикәйәт­тәрҙе уҡыу мәсьәләһен ҡуйыу этабында ҡулланыуға айырым туҡталып китәм.
А. Хеҙмәт темаһына бағышланған әҫәрҙәрҙе өйрәнеү алдынан фәһемле хикәйәт тәҡдим итергә була. (Хикәйәт тыңлана, сюжетҡа ярашлы дәрестең темаһын асыҡларға тәҡдим ителә.)
«Вафат булыр алдынан атаһы улына:
– Улым, мин һинең инсафлы кеше булыуыңды теләйем. Васыятым шул: башҡалар хөрмәт итһен өсөн, үҙең баш­лап берәүгә лә ҡул бирмә! – тигән.
Атаһы үлгәс, егет бер кеше менән дә күрешмәй икән. Кешеләр уға бик аптырағандар. Яуап итеп үҙҙәре лә егеткә ҡул бирмәй башлағандар, “тәрбиәһеҙ” тип йө­ҙөнә үк бәреп әйткәндәр. Егет аптырашта ҡалған…».
Һеҙ уға ниндәй кәңәш бирер инегеҙ? («Хеҙмәте барҙың хөрмәте бар», ти халыҡ мәҡәле. Тырышып эшләп, хеҙмәтең менән хөрмәт яулаһаң, кешеләр үҙҙәре беренсе булып күрешергә ҡул һуҙырҙар.)
– Был хикәйәтте ниндәй әҫәрҙәрҙе өйрәнгәндә ҡулланып була? (Ф. Иҫәнғоловтың «Хәмит күпере» әҫәрен өйрәнгәндә.)
Б. Ижади эш өсөн тема асыҡлағанда.
– Улым, үҫкәс һәр ауылға йорт һал, һинән дә бәхетле кеше булмаҫ, – тигән атаһы улына.
– Анһат, кеҫәлә бер тин аҡса юҡ, ул йорттарҙы ҡайһылай итеп һалайым? – тип ғәжәпләнгән улы.
Ата кеше нимәгә ишара яһаған? Хикә­йәтте һеҙ нисек дауам итер инегеҙ? (Ауыл һайын дуҫың булһын; ҡайһы ауылға барһаң да, дуҫыңа, үҙ өйөңә ингән кеүек, инерһең. Был ижади эштең темаһы – дуҫлыҡ.)
В. Бәхет темаһына әңгәмәләшкәндә.
«Кеше тигән ғали йәнәптәре донъяға килер алдынан өҫтәгеләр уның ниндәй булыуы тураһында оҙаҡ баш ватҡандар. Аҙаҡтан көслө, аҡыллы, бәхетле булһын тигән уртаҡ фекергә килгәндәр. Шул саҡ ҡапыл берәүһе: «Йәмәғәт, әгәр кеше шундайын да камиллыҡҡа эйә икән, ул беҙҙең кеүек була бит», – тигән.
Артабан, кәңәшләшеп, өс сифаттың береһен йәшерергә ҡарар итәләр. Улар, ниндәй сифатты йәшерергә, тип уйлана һәм бәхетте йәшерергә булалар. Тик ҡайҙа? Араларында иң башлыһы:
– Кешенең бәхетен үҙенә йәшерәйек, әйҙә эҙләһен. Башы етһә, табыр, етмәһә ин­де... үҙенә үпкәләһен”, – тигән. (Оҫ­та­лыҡ дәресендә ҡатнашыусылар бәхеттең ҡай­ҙа булыуы тураһында фекерҙәрен әйтә: һөнәрендә, эшендә, балаларында, ғаиләһендә.)
Һығымта. Бәхет кешенең үҙенән тора. Кемдер уны мөхәббәттә, дан-шөһрәттә, байлыҡта тапһа, икенселәре өсөн ул – ижадта, уңышта. Нисек кенә булмаһын, бәхет – беҙҙең үҙ ҡулыбыҙҙа.
Г. Хикәйәттәрҙе тел дәрестәрендә ҡулланыу. Лексика темаһын үткәндә уҡыусыларға ошондай хикәйәтте тәҡдим итергә мөмкин.
«Олатаһы ейәненә тормоштоң асы­лын аңлата:
– Беләһеңме, улым, тормош – ул һинең күңелеңдәге ике бүренең алышы. Тәүгеһе – ҡурҡыу, нәфсе, асыу; икенсеһе – мөхәббәт, шатлыҡ, ихтирам.
– Ә уларҙың ҡайһыһы еңә һуң? – тип һораған ейәне».
Һеҙ нисек уйлайһығыҙ, ҡайһыһы еңер? (Оҫталыҡ дәресендә ҡатнашыусылар ейәндең һорауына яуап эҙләй. Олатайҙың яуабы: «Үҙеңдә ҡайһыһын тәрбиәләйһең, шуныһы еңә».)
III. Йомғаҡлау.
Балалар, ғәҙәттә, конкрет темаларҙан ялҡып китәләр. Дәрестә эштең башын ошондай формаларҙа төрлөләндереп би­реү күпкә отошлораҡ. Уйланырға форсат бул­ғас, уҡыусылар, мәсьәлә сис­кәндәге кеүек, эшкә ҡыҙыҡһынып тотона. Әлбиттә, хикәйәттәрҙе һәр дәрес­тә ҡулланып булмай, ә тура килгәндә файҙаланыу уҡыусыларҙы уйландыра, тормош ҡуйған сетерекле мәсьәләләрҙе хәл итергә ярҙам итә, үҙ фекерҙәрен әйтергә этәргес бирә. Хикәйәттәр баланы тормоштоң ыңғай яҡтары менән таныштыра, улар күңелендә төрлө фекер тыуҙыра, баланы тормошҡа әҙерләй, үҙ-үҙенә ҡарата ышаныс тойғоһо тәрбиәләй.
Шулай уҡ был хикәйәттәр, йәғни ситуатив әңгәмәләр ярҙамында уҡыусыларҙың түбәндәге коммуникатив компетенциялары формалаша:
– дәрестә килеп тыуған һорауҙарҙы хәл иткәндә әүҙем ҡатнашыу;
– ҡуйылған маҡсатты тел саралары ярҙамында хәл итергә, телмәр өлгөһө төҙөргә өйрәнеү;
– дискуссия барышында анализ яһау, үҙ фекерен иҫбатлау, реаль аралашыуҙа ҡатнашыу;
– ҡуйылған проблемаға ҡарашыңды белдереү.
Хикәйәттәр туған телеңдә иркен, таҙа һөй­лә­шергә өйрәтеүҙә, балаларҙың телмәр эшмәкәрлеген байытыуҙа, фекерләү һәләтен үҫтереүҙә яңы мөмкинлектәр аса. Халыҡ педагогикаһын, заманға яраҡ­лашты­рып, уҡытыу-тәрбиә эшендә ҡулланыу тел­гә һөйөү уятып ҡына ҡалмай, уҡыусыларҙың фекерләү ҡеүәһен үҫтерә, аң даирә­һен киңәйтә.
IV. Рефлексия. (Ҡатнашыусыларға хикә­йәт тәҡдим ителә.)
«Борон-борон заманда йәшәгән, ти, бер Аҡыл эйәһе. Барлыҡ кеше унан кәңәш һорап килер булған. Бер ваҡыт шәкерттәренең береһе: «Аҡыл эйәһе яуап таба алмаған һорау бармы икән?» – тип уйға ҡалған һәм тикшереп ҡарарға булған.
Ул сәскәле аҡландан бер күбәләк тотҡан да Аҡыл эйәһе янына килгән.
– Хөрмәтле Аҡыл эйәһе, әйтегеҙ әле, ми­нең устағы күбәләк тереме, әллә үлеме? – тип һораған. Ә үҙе, әгәр тере тиһә, усты һы­ғырмын, үле тиһә, асырмын, тип уйлаған.
Аҡыл эйәһе уның ҡулдарына ҡарап та тормай:
– Барыһы ла һинең ҡулыңда, – тип яуап биргән».
Был тормошта, ысынлап та, барыһы ла үҙебеҙҙең ҡулыбыҙҙа, хөрмәтле коллегалар!