Егәрленең ҡулы ете

Һәр фәндең үҫешен ошо өлкәлә эшләгән шәхестәр, улар үткәргән ғилми тикшеренеү эштәренең һөҙөмтәһе булған фәнни хеҙмәттәр билдәләй. Хәҙерге башҡорт тел ғилеменең етди өйрәнелгән өлкә булыуы – ҡыуаныслы хәл. Юғары уҡыу йорттарында буласаҡ башҡорт филологтарын әҙерләүсе уҡытыусылар уның үҫешенә тос өлөш индерә. Был мәҡәләлә бы­йыл филология фәндәре докторы дәрә­жәһенә диссертация яҡлаған, М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты доценты, башҡорт филологияһы факультеты деканы вазифаһын башҡарыусы Ләйлә Миҙхәт ҡыҙы Хөсә­йенованың эшмәкәрлеге тураһында һүҙ алып барабыҙ.
Ләйлә Миҙхәт ҡыҙы Хөсәйенова (Солтаҡаева) Ауырғазы районының Усман ауылында тыуа. Башланғыс белемде – тыу­ған ауылында, өлгөргәнлек аттестатын Төрөмбәт урта мәктәбендә ала. Фәнгә булған ҡыҙыҡһыныуы тап мәктәп йылдарында башлана, шуға ул үҙенең уҡытыу­сыларын, Төрөмбәт мәктәбендәге ҙур татыу педагогик коллективты һәр саҡ хөрмәт һәм оло ихтирам менән иҫкә ала.
Мәктәп директоры киләсәк һөнәрен уҡытыусылыҡ эше менән бәйләргә теләгән уҡыусыларын йүнәлтмә менән Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтына оҙата. Шулай ҙа төбәп ебәргән факультетҡа уҡырға инергә насип булмай ҡыҙға. Филология факультетының де­каны Булат Баҡый улы Ғафаров абитуриенттар менән әңгәмә ваҡытында, Ләйлә Миҙхәт ҡы­ҙы­ның филология өлкәһендә һәләтен һиҙемләп, рус теле һәм әҙәбиәте, башҡорт теле һәм әҙәбиәте бүлегенә инергә саҡыра һәм хаталанмай, сөнки ошо бүлеккә ингән студенттар ара­һында уҡыуын ҡыҙыл дипломға тамамлаған берҙән-бер студент ул була.
Буласаҡ ғалимә уҡыу йылдарын бик файҙалы һәм маҡсатлы үткәрә. Тәүге көндән үк төркөм старос­таһы, факультеттағы бөтә сараларҙы ойоштороусы һәм иң әүҙем ҡатнашыусы була. Шулай ҙа Ләйлә Миҙхәт ҡыҙы өсөн беренсе планда уҡыу һәм фәнни эшмәкәрлек тора. Фән менән ҡыҙыҡһыныуы уны 1-се курста уҡ филология фәндәре кандидаты, доцент Ғәлийән Ғәйнетдин улы Ҡаһарманов етәкләгән “Тел тарихы” тү­ңәрәгенә алып килә. Биш йыл буйына был түңәрәктә шөғөлләнеүҙең һөҙөм­тәһе “Башҡорт әҙәбиәте терминологияһының структур-семантик төркөмләнеше” исемле диплом эшендә сағыла. (Ғилми етәксеһе, уның теоретик һәм методик йәһәттән әҙерлекле белгес булыуын күҙаллап, диссертация эше башҡарырлыҡ теманы тәҡдим итә. Артабан, 2016 йылда, был тема буйынса кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлана.)
Дәүләт имтихандары комиссияһының рәйесе, филология фәндәре докторы, профессор Эрнст Фәйзрахман улы Ишбирҙин, диплом эшен юғары баһалап, Ләйлә Миҙхәт ҡыҙын үҙенә аспирантураға саҡыра. Артабанғы ғилми тикшеренеү эштәре Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты янындағы аспирантурала дауам ителә. Эҙләнеү өсөн “Башҡорт микротопонимияһы: структураһы, семантикаһы, этимологияһы” темаһы билдәләнелә. Был йүнәлеш осраҡлы рәүештә алынмай, әлбиттә. 90-сы йылдар аҙағында башҡорт теленең ономастикаһы бу­йынса байтаҡ етди хеҙмәттәр яҙылған булһа ла, онимдарҙың ярайһы уҡ күләмле генә булған микротопонимия тармағы тикшеренеүселәрҙең күҙ уңынан ситтә ҡала килә. Бының сәбәбе иң элек бындай атамаларҙың төрлө һүҙлектәрҙә һәм сығанаҡтарҙа теркәлмәйенсә, тик халыҡ хәтерендә генә һаҡланыуы менән аңлатыла. Шул уҡ ваҡытта ерле халыҡ­тың ихтыяжын тап микротопоним­дар, ориентир булараҡ, ҡәнәғәтләндерә, улар ошо урын хаҡында мәғлүмәт һаҡлауы менән дә мөһим. Бынан тыш, ерле һөйләш формалары ла, телдәге юғалып бар­ған грамматик формалар ҙа тап ошо ата­маларҙа һаҡланған. Шуға ла микротопонимдарҙы йыйып, махсус өйрәнеү көнүҙәк проблемаларҙың береһен тәшкил итә. Өҫтәп шуны ла әйтергә кәрәк: мәктәп уҡыусылары урындағы топонимдарҙы ғилми яҡтан өйрәнә, эҙләнә, тимәк, башҡорт тел ғилеме өсөн бындай тикшеренеү эше бик кәрәк.
Ләйлә Миҙхәт ҡыҙы хеҙмәт юлын Ауырғазы районының Үтәймулла урта мәктәбендә уҡытыусы булараҡ башлай. Аспирантураға уҡырға ингәс, Данис Солтан улы Тикеев уны СДПИ-ның башҡорт теле һәм әҙәбиәте кафедраһына эшкә ҡайтара. Нефтекама ҡалаһында Башҡорт дәүләт университетының филиалы асыл­ғас, Ләйлә Миҙхәт ҡыҙы ошо филиалда төньяҡ-көнбайыш төбәк өсөн башҡорт теленән белгестәр әҙерләүҙә ҡатнаша. Филиал директоры Октябрь Кәли улы Вәлитов етәкселегендә төньяҡ-көнба­йыш диалекттың хәҙерге то­рошон өйрәнеү буйынса эштәр атҡара. Студенттар йыл һайын диалектологик практикаға сыға, Яңауыл, Балтас, Тәтеш­ле, Асҡын, Дүр­т­өйлө, Краснокама район­дарының башҡорт ауылдарында һөйләү үҙенсәлектәрен яҙып ала, улар буйынса курс һәм диплом эштәре баш­ҡара. Практика барышында ерле һөйләш материалын йы­йыу һәм анализлау күнек­мәһен алған студенттар артабан үҙҙәренең уҡытыусылыҡ эшмәкәрлегендә был эш төрөн ҡуллана башлай. Практика һөҙөм­тәләре “Башҡортостан” гәзите бит­тә­рендә киң йәмәғәтселеккә еткерелә. Зиннур Ғәзиз улы Ураҡсин тупланған материал буйынса фекер алы­шыу өсөн Ләйлә Миҙхәт ҡыҙын Бөтөн донъя баш­ҡорттары ҡоролтайына сы­ғыш яһарға саҡыра. Докладтағы әйтелгән фекерҙәр ҡоролтай делегаттары тарафынан хуплана һәм төньяҡ-көнбайыш диалект вәкилдәренең һөйләү телен башҡорт әҙәби теленә яҡын­лаш­тырыу маҡсатында уртаҡ лексик байлыҡты өйрәнеү, әҙәби телде лексик диалектизмдар иҫәбенә байытыу мөмкинлеге хаҡында әйтелә.
Әҙәби телдең орфографик һәм орфоэпик нормаларының аныҡ һәм асыҡ булыуы ғына телде тейешле кимәлдә үҫтерә алыуын иҫәпкә алып, Ләйлә Миҙхәт ҡыҙы үҙенең докторлыҡ диссертацияһын башҡорт яҙыуы тарихын өйрәнеүгә һәм хәҙерге башҡорт теленең орфографияһын системаға килтереүгә бағышлай. Тикшеренеү барышында хә­ҙерге башҡорт орфографияһының үтә­лешен тәьмин итеү өсөн унда бирелгән ҡағиҙәләрҙе тулыландырыу һәм конкретлаштырыу мөмкинлектәре билдәләнә. Бында һүҙ ҡайһы бер ҡағиҙәләрҙең бик дөйөм булыуы, ә икенселәренең бер-­ике һүҙҙә генә бирелеүендә күренә. Орфографик норма булараҡ, ҡағиҙәләр йы­йылмаһына индерелеп тә, эҙмә-эҙлекле үтәлмәгәндәре лә бар. Мәҫәлән, орфография буйынса яҡ компонентлы һүҙ­ҙәрҙең тик дүртеһе генә ҡушылып яҙы­лыр­ға (көньяҡ, төньяҡ, аръяҡ, бирьяҡ), ә ҡалғандары айырым яҙылырға тейеш. (§32. А. Ҡушып яҙыу. 1. Б). Бындай һүҙ­ҙәрҙең һыҙыҡса аша яҙылыу осраҡтары бөтөнләй әйтелмәй. Тимәк, тирә яҡ һүҙе айырып яҙылырға тейеш була. Белешмә һәм башҡа баҫмаларҙа был һүҙҙең һыҙыҡса аша яҙылыуын йыш осратабыҙ. Тағы бер миҫалды ҡарайыҡ. Башҡорт телендә рецепт һүҙенең яҙы­лышы ике ҡағиҙәгә нигеҙләнә. Беренсенән, аҙа­ғында -пт торған һүҙҙәргә ялғау ҡуш­ҡанда, һуңғы -т төшөп ҡала. Икенсе­нән, һүҙ аҙағындағы -п, ялғау ҡушылғанда, интервокал позицияла, әйтелешкә эйәртеп, б хәрефе менән яҙыла. Ошоға нигеҙләнеп беҙ рецебына тип яҙабыҙ. Тик был ҡағиҙәләр ошондай уҡ башҡа һүҙҙәргә күсерелмәй: эвкалипт – эвкалиптына, концепт – концептына. Күренеүенсә, ҡағиҙә бер миҫал менән сик­ләнгән.
Юғарыла килтерелгән миҫалдар Ләйлә Миҙхәт ҡыҙының докторлыҡ диссертацияһы бик ваҡытлы булыуын һәм актуаль теманы хәл итеүгә йүнәлтелеүен күрһәтә. Ғилми эштә әйтелгән тәҡдимдәр иғтибарға лайыҡ һәм практик йүнәлешле. Орфографик ҡағиҙәләрҙе тел ғилеменең хәҙерге торошонан сығып системаға һалыу башҡорт телен мәктәптә уҡытыу практикаһына булышлыҡ итәсәгенә, уҡыусыларҙың грамоталылығын да күтәрәсәгенә шик юҡ.
Педагогик хеҙмәт стажының сирек быуатын юғары уҡыу йортонда студенттарға белем биреүгә арнаған Ләйлә Миҙ­хәт ҡыҙы Хөсәйенованың ғилми багажы ярайһы тос: ул 300-ҙән ашыу фәнни һәм уҡытыу-методик хеҙмәт авторы. Улар иҫәбендә 4 монография, ике һүҙлек, тиҫтәләгән уҡыу һәм уҡытыу-методик ҡулланмаһы. Кафедра мөдире, декан урынбаҫары вазифаларын да уңышлы башҡара ул. Рәсәй төбәктәрендәге, шулай уҡ сит илдәрҙәге вуздар менән хеҙ­мәт­тәшлектә лә әүҙем ҡатнаша: Таулы Алтай, Яҡутстан, Ҡаҙағстан, Ҡыр­ғыҙ­стан, Төркиә студенттарына лекциялар уҡыны, ундағы коллегалар менән тығыҙ бәйләнештә тора.
Бөгөн Ләйлә Миҙхәт ҡыҙы Хөсәйенова туплаған педагогик белемен һәм оҫталығын М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университетының башҡорт филологияһы факультетында башҡорт теле һәм әҙәбиәте буйынса белгестәр әҙерләүгә йүнәлтеп, беҙҙең менән бергә телебеҙ, халҡыбыҙ тип рухланып, яңы пландар, идеялар менән дәртләнеп эшләй.
Фәндә һәм яратҡан эшендә уңыш­тарға ирешкән коллегабыҙ – матур ғаи­ләнең хужабикәһе лә. Ул тормош ип­тәше Сулпан Шәрәфетдин улы ме­нән ҡыҙ һәм ул тәрбиәләй. Ҡыҙҙары медицина өлкәһен һайланы: юғары бе­лем алып, балалар табибы булып эш башланы. Улдары – әлегә мәктәп уҡыусыһы. Ата-әсәһенең татыу ғаиләһендә тормоштоң асылын аңлап үҫә, лайыҡлы кешеләр булып тәрбиәләнә улар.
Көндәлек һәр эште ваҡытында һәм теүәл үтәргә күнеккән, үҙенә һәм студенттарға талапсан, шул уҡ ваҡытта төп вазифаһы – дәрес үткәреүгә ижади ҡараған, ҙур ҡыҙыҡһыныу менән башҡорт теленең үҙенсәлектәрен өйрәнгән егәрле коллегабыҙҙы яҡынлашып килгән матур юбилейы менән ихлас ҡотлап, уға ныҡлы һаулыҡ, күңел күтәренкелеге, эшендә яңынан-яңы уңыштар теләйбеҙ!