Бөтә яңылыҡтар
Начальная школа
28 Октябрь 2018, 18:16

Кесе йәштәге баланы мәктәп шарттарына яраҡлаштырыу

Рәсәй Федерацияһының дөйөм белем биреү буйынса дәүләт стандарттарының талаптарын тормошҡа ашырыуҙа уҡытыусылар етди эштәр атҡара. Ошо талаптарға ярашлы, мәктәпкә тәү башлап килгән I класс балаларын мәктәп мөхитенә күнектереү, йәғни яраҡлаштырыу – башланғыс мәктәп уҡытыусыһы алдына ҡуйылған төп бурыс.

Билдәле психологтар (А.В. Безруких, Л.И. Божович, Д.Б. Эльконин, А.Л. Венгер, Л.А. Венгер, И.В. Дубровина, С.П. Ефи­мова, И.А. Коробейников һ.б.) һәм педагог-методистар (В.В. Давыдов, Ш.А. Амо­наш­вили, Л.П. Лазарев, В.С. Мухина һ.б.) бил­дәләүенсә, алты-ете йәшлек балалар мәк­тәптә белем ала башлау мәлендә физиологик һәм социаль-психологик һынылыш осорон кисерә. Был “ете йәш­лектәрҙең кризис” ваҡыты. Йәше ет­мә­гән баланы мәктәпкә биреү был кризис­ты тағы ла көсәйтә төшә. Мәға­рифты үҫтереү институтында квали­фикация күтәреү курстарында уҡытыусылар­ҙың анкета һорауҙарына ҡарата бирелгән яуаптары ла был ҡарашты яҡлай. Мәҫә­лән, “I класҡа килгән балаларҙың нисә йәш­тәгеләре мәктәп шарттарына, уҡыу процесына тиҙ ҡулайлаша?” тигән һорау­ға педагогтарҙың 98%-ы “7 йәшлек йә 7 йәштәре тулып үткәндәре”, тип яуап биргән. Билдәле психологтар Г.А. Цукер­ман һәм К.Н. Поливановаларҙың тикшереү-күҙәтеүҙәренә ярашлы, биологик йәше фактик йәшкә тап килгән балалар (6,5 – 7 йәш) уҡыу эшмәкәрлегенә тиҙерәк күнегә. Улар билдәләүенсә, олораҡ йәштәге балалар үҙҙәренең тәртибен көйләү, класташтары менән мөнәсәбәт ҡороу, социаль норма­ларҙы үҙләштереү буйынса күпкә алда бара, йәғни уҡыуҙа уңышлыраҡ була. Ә ҡайһы бер ата-әсәләрҙең баланың биологик һәм психо­ло­гик әҙерлеген иҫәпкә алмайынса мәктәп­кә бирергә ашығыуҙары ҙур проблема тыуҙыра.

Бала мәктәптә уҡый башлағас та, уның йәшәү рәүеше үҙгәрә, йәғни күнек­кән уйынсыҡтарынан айырылырға мәжбүр, көнө бу­йына уйнап-көлөп йөрөү урынына ул етди белем алыу процесына дусар ителә. Ба­ланың нескә иңдәренә кинәт кенә ҙур йөк төшә. РАМН-дың һаулыҡ һаҡлау буйынса Фәнни үҙәк биргән мәғлүмәттәр буйынса, I класҡа ҡабул ителгән балалар­ҙың 20%-ның һаулыҡтары нормаға тап килмәй. Ә бындай балаларға өҫтәлмә “йөк”тө артты­рыу нимәгә алып килә һуң?

Ғалим А.Л. Венгер, был мәсьәләләрҙе фәнни тикшереп, баланы мәктәп шарттарына яраҡлаштырыуҙың юғары, уртаса һәм түбән кимәле булыуын билдәләй. Юғары кимәлгә эйә булған балалар тәүге айҙа мәктәп мөхитенә бер ниндәй проблемаһыҙ ҡулайлаша. Уларҙың кәйе­фе күтәренке, үҙҙәрен тыныс тота, класташтары һәм уҡытыусы менән яҡшы мөғәмәлә итә, йәштәштәре араһында юғары статусҡа күтәрелә, уҡыу материалын еңел үҙләштерә. Икенсе кимәлгәҡараған уҡыусылар мәктәп шарттарына ике-өс айға һуңыраҡ күнегә, йәштәштәре һәм уҡытыусы менән мөнәсә­бәт ҡороуҙа бер аҙ ауырлыҡтар кисерә. Белем алыу процесында ла көсөргәнешлелек һиҙелә. ¤сөнсө кимәл уҡыусыларына яңы шарттарға күнегеү төрлө ҡыйынлыҡтар аша бирелә. Бындай балалар класташтары менән аралашып бармай, эмоциональ яҡтан тотороҡһоҙ, тиҙ ҡыҙып китеүсән, уҡытыу­сының иҫкәрмәләренә иғтибар итмәй, уҡыу программаһын үҙләштерә алмай, мәктәп мөхитенә күнегеү ваҡыты ла оҙайлы процесҡа әүерелә. Улар араһында уҡыу йылы аҙағына тиклем мәктәпкә ҡулайлаша алмаған балалар ҙа осрай. Был уҡыусылар өсөн уҡыу һәм тәрбиә процесын нисек ойошторорға? Баланың мәктәпкә ҡарата булған ҡарашын, хис-тойғоларын ни­сек көйләргә һуң? Күренекле ғалимдарҙың, методистарҙың ғилми хеҙмәттәренән, практиктарҙың оҙайлы тәжрибәһенән был һорауға яуап эҙләргә, кәрәкле кәңәштәр тупларға була. Билдәле психологтар Г.А. Цукерман, К.Н. Поливанова, Л.Е. Журова һәм башҡалар баланың мәктәпкә “өлгөрөү-өлгөрмәүен” билдәләү өсөн Керн-Ирасектың психофизиологик тестарын тәҡдим итә. Тестарҙа өс төрлө эш бирелә: кеше һүрәтен төшөрөү, 2-3 һүҙҙән торған һөйләмде күсереү, 10 нөктә ярҙамында бирелгән тура дүртмөйөш формаһындағы геометрик фигураны күсереү. Артабан баланың эштәре психолог йә табип тарафынан тейешле критерийҙар нигеҙендә баһалана, баланың әҙерлек кимәле билдәләнә.

Һорауҙың тәртип һаны

Тикшереү категорияһы

Шифровка

1 балл

2 балл

1

РО
А-Ә М – атай-әсәй мөнәсәбәте

2

3

4

НГШ
МӘТ – мәктәпкә әҙер түгел

5

6

Л
Һ – һулаҡай

7

8

9

10

11

НС
НА – невротик ауырыу билдәһе

12

13

14

15

16

И
И – инфантилизм

17

18

19

20

21

ГС
ГА – гиперкинетик ауырыу билдәһе, яй эш итеү

22

23

24

25

26

ИНС
НСТ – нервы системаһының тотороҡһоҙлоғо

27

28

29

30

НП
ЭХИХ – эш-хәрәкәттәрҙең ирекле характеры

31

32

33

34

35

НМ
УҠТ – уҡыуға ҡыҙыҡһыныуы түбән

36

37

38

39

40

АС
Х – хәлһеҙлек

41

42

43

44

45

46

НИД
ИЭБ – интеллектуаль эшмәкәрлектең боҙолоуы

Беренсе класс уҡыусыһының адаптация проблемаларын өйрәнеүсе Л.М. Ковалёва баланың физиологик, психологик портретын күҙаллау өсөн һорауҙар системаһын (46 һорау) тәҡдим итә. Мәҫәлән, тәүге биш һорауға ғына күҙ һалайыҡ. 1. Мәктәпкә тиклем бала уҡыу күнекмәләренә эйә түгел ине (һанай белмәй, хәрефтәр танымай һ.б.). 2. Аң үҫеше яғынан тиҫтерҙәренән ҡалыша, улар белгән күп нәмәләрҙе белмәй (мәҫәлән, аҙна, ай исемдәрен, йыл миҙгелдәрен һ.б.). 3. Ҡул суҡтары үҫешеп етмәгән (хәрефтәрҙе тигеҙ итеп яҙа алмай, дәфтәр һыҙығын күрмәй һ.б). 4. Һулаҡай баланы атай-әсәһе уң ҡулы менән эшләргә күнектерә башлаған. 5. Һул ҡул менән яҙа… 6. Уйнарға ярата. (Хатта дәрес ваҡытында ла уйнауын дауам итә.)Тағы ла шул йүнәлештәге 30-ҙан ашыу һорауға яуап туплана. Уҡытыусы шул һорауҙар нигеҙендә түбәндәге бланкты тултыра. Ул баланың торошона ҡағылышлы тәртип һандарын һыҙа бара. Әгәр ҙә һыҙылған номер һул яҡ бағананан булһа 1 балл, ә уң яҡтан икән, 2 балл ҡуйыла. Иң юғары балл – 70. Һәр баланың йыйған балы теркәлә, һәм уның мәктәп мөхитенә күнегә алыу-алмау кимәле иҫәпләп сығарыла. Психолог, һөҙөмтәләрҙе йомғаҡлап, бала тураһында аныҡ һәм тулы мәғлүмәт бирә. Тикшеренеү һөҙөмтәһендә өс төркөм билдәләнә: 1-се төркөм – К = 0 14%-ҡа тиклем – мәктәп шарттарына тиҙ күнеккән балалар; 2-се төркөм – К = 15 30%-ҡа тиклем – уртаса кимәл; 3-сө төркөм – К = 30%-тан юғары булһа, мәктәп шарттарына бик ауыр һәм оҙаҡ күнегәсәк балалар булыуын күрһәтә.

Уҡыу-тәрбиә процесын һәр бала тура­һындағы күрһәткестәргә нигеҙләнеп, бирелгән методика нигеҙендә ойоштороу отошло. Ошо һөҙөмтәләр нигеҙендә атай-әсәйҙәргә баланың һаулығын ҡайғыртыу, тейешле режимды үтәү бурысы йөкмәтелә. Юғарыла ҡыҫҡаса баланың мәктәпкә әҙерлек кимәлен өйрәнеү технологиялары, айырым авторҙарҙың методикалары бәйән ителде.

Бала “уҡыусы” статусын алғас та, уны белем алыу процесына нисек көйләргә, уңышлы күнектерергә һуң? Был ҡайһы бер тәжрибәле уҡытыусылар өсөн дә ҡатмарлы мәсьәлә. Уны хәл итеүсе төп дидактик принциптарҙы ҡарап үтәйек.

1. Уйын һәм уҡыу эшмәкәрлеге араһындағы күсәгилешлек принцибы.

Ғалим В.В. Давыдов билдәләүенсә, балалар баҡсаһынан сыҡҡан, уйнап туя алмаған балаға тиҙ генә етди эшмәкәрлеккә күсеү еңел түгел. Шуға күрә дәрес­тәрҙә белем алыуҙы уйын технологиялары нигеҙендә ойоштороу – төп талаптарҙың береһе. “Ниндәйҙер һорауға яуап эҙләп урман мәктәбенән килгән ҡуян”, “Ярҙамға килгән Аҡбуҙат”, “Уҡыусылар менән сәйәхәт итергә яратҡан Белмәҫ­йән” – дәреслек авторҙары тәҡдим иткән төп персонаждар. Уҡыу эшмәкәрлеге уйын менән үрелеп барған осраҡта уҡыу­сыға программа материалын үҙләштереү күпкә еңелләшә, уҡыу процесына яраҡ­лашыу осоро ла күпкә ҡыҫҡара.

2. Уҡытыусы һәм бала араһындағы психологик бәйләнеш, аралашыу принцибы.

Уҡытыусы – мәктәптә баланың төп таянысы, иң яҡын кешеһе. Уның менән яҡшы мөнәсәбәт ҡорған осраҡта, бала мәктәпкә теләп бара, ҡанатланып ҡайта. Мәктәптән йылы хәтирәләр, ҡыҙыҡ­лы яңылыҡтар алып ҡайтып, уңыштарын, ҡыуаныстарын ата-әсәһе менән уртаҡлаша. Бындай шарттар балала мәктәпкә, уҡыу процесына ҡарата ыңғай ҡараш тәрбиәләүгә булышлыҡ итә. Дәрес – бала менән тығыҙ аралашыу, белем-тәрбиә биреү сараһы ул. Педагог 35 минутлыҡ дәрестә ваҡытты дөрөҫ бүлеп, уҡыу программаһын үҙләштереүгә ирешергә тейеш. Был унан юғары профессионаллек, компетентлыҡ талап итә. Балалар менән һығылмалы булыу, йәғни кәрәк саҡта талапсан, ә кәрәк саҡта маҡтай һәм дәртләндерә белеү, бала күңеленә ҡурҡыу хистәрен һалмау ысын оҫталыҡ, күп физик көс талап итә. Уҡытыусының бер ҡарауға әллә ниндәй ҙур мәғәнәгә эйә булмаған “дөрөҫ түгел”, “бигерәк иғтибар­һыҙ­һың”, “насар”, “тик кенә ултыр”, “тауышланма” тигән иҫкәр­мәләре уҡыу процесына, уҡытыусыға ҡарата кире ҡараш тәрбиәләй. “Дөрөҫ түгел” тигән һүҙҙе йыш ишеткән баланың ҡул күтәреп яуап биреү теләге юҡҡа сыға, ҡыҙыҡһыныуы һүнә. Әгәр бала өйҙә лә маҡтау йә хуплау һүҙҙәрен һирәк ишетә икән, ул яйлап йомола. Бындай балалар нервы һәм психик ауырыуҙарға ла тиҙ дусар була. Шулай итеп, баланы мәктәпкә күнектереүҙә төп шарттарҙың береһе – уҡыусы менән кешелекле, йәғни йылы мөнәсәбәт ҡороу.

3. Эшмәкәрлекле уҡытыу принцибы.Күренекле ғалим Л.С. Выготский “мәктәптә уҡый башлау менән баланың “ирек­ле тормошо” сикләнеүен һәм был уҡыусының психологик функциялары үҫешен тотҡарлауын” билдәләй. Тимәк, баланың уҡыу процесын мөмкин тиклем йәнлерәк итеп ойошторорға тырышырға кәрәк. Тәжрибәле фән эшмәкәрҙәре, психологтар (Л.И. Божо­вич, Д.Б. Эльконин, А.Н. Леонтьев, Г.А. Цу­керман, А.К. Дусавицкий, А.К. Маркова һ.б.) хеҙмәттәрендә, “уҡыусыла уҡыуға ҡы­ҙыҡ­­һыныу уятыу тик уның үҙенең әүҙем эшмә­кәрлеге нигеҙендә формалаштырыла”, тие­лә. Сөнки I класс уҡыусыһының тыңлау-ишетеү һәләте тейешле кимәлдә үҫешмәгән әле. Баланың үҙ ҡулдары менән эшләгән эше күпкә сифатлыраҡ, һәм ул бынан тәрән ҡәнәғәтлек кисерә. Эште ошо юҫыҡта даими ойоштороу үҙаллылыҡҡа күнектерә, уҡыуға ҡарата ҡыҙыҡһыныу уята. Шуға күрә эшмәкәрлекле уҡытыуҙың төп талабы – дәрестәрҙә даими рәүештә уҡыу мәсьә­ләләрен ҡуйыу һәм уны хәл итеү, йәғни тикшереү эштәрен ойоштороу.

4. Хеҙмәттәшлек итеү принцибы. Бала эште тиҫтерҙәре менән аралашып, төркөмдә йә парлашып башҡарғанда яҡшы һөҙөм­тәләргә ирешә. Бигерәк тә телмәр, фекерләү ҡеүәһе кеүек психологик функцияларҙың үҫеше әүҙемләшеүе күҙәтелә. Был, әлбиттә, балаға адаптация осорон еңелләштереүгә булышлыҡ итеүсе һө­ҙөмтәле ысул.

5. Уҡытыусы атай-әсәй берҙәмлеге принцибы. Уҡыу йылының тәүге яртыһында уҡ уҡытыусы һәм ата-әсә ара­һында тығыҙ бәйләнеш булдырырға кәрәк. Күптәр тәүге балаларын мәктәпкә алып килә. Уларҙың бала тәрбиәләү тәж­рибәһе юҡ. Интернет селтәрендә баланы мәктәпкә әҙерләү тураһында мәғлүмәттең күп булыуына ҡарамаҫтан, күптәр уны өйрәнеүгә ваҡыт бүлмәй. Шуға күрә тәүге ата-әсәләр йыйылышын ошо проблемаға бағышлау мотлаҡ. 5,5 – 6 йәшлек баланы мәктәпкә махсус әҙерләү – ата-әсәнең төп бу­рысы. Был осорҙа “нимә ул мәктәп, унда нимә менән шөғөлләнәләр?”, “кем ул уҡыу­сы?”, “белем ни өсөн кәрәк?” тигән һорау­ҙарға бала менән бергәләп яуап эҙләнә. Уҡытыусы күп нәмәгә уҡырға, яҙырға, һүрәт төшөрөргә ыңғай мөхит тыуҙыра. Мәктәптән баланы яҡты йөҙ менән ҡаршылау, ваҡытында туҡландырыу, ял иттереү; ял итеп алғас, бала менән мәктәп хәлдәре, дәрестә нимә эшләүе, ниндәй шөғөлдөң оҡшауы-оҡшамауы тураһында әңгәмә ҡороу, баланы башынан һыйпау, арҡаһынан һөйөп маҡтау, тейешле кәңәштәр биреү, саф һауала йөрөтөү, хәрәкәтле уйындар уйнатыу, ваҡытында йоҡларға һалыу, һис шикһеҙ, үҙ һөҙөм­тәһен бирә. Килеп тыуған һәр бер мәсьәләне ваҡытында хәл итеү, дөрөҫ йүнәлеш биреү – баланы мәктәп шарттарына күнектереүҙә иң һөҙөмтәле ысул.

Уҡытыусы ата-әсә менән берлектә һәр баланы мәктәп шарттарына яраҡ­лаш­тырыуҙың үҫеш динамикаһын күҙәтә, ундағы күрһәткестәргә ярашлы төҙәтмәләр индерә бара.

Шулай итеп, психолог һәм методис­тар, тәү башлап уҡырға килгән бала мәктәптә уңышлы уҡып китһен өсөн, тәү сиратта “уҡытыусының профессиональ ком­петент­лығы, уның кешелек сифаттары булыуы мотлаҡ” икәнен билдәләй.

Ф.Ш. Сынбулатова,
Башҡортостан Республикаһының Мәғарифты үҫтереү институты доценты,
Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы, педагогия
фәндәре кандидаты

Читайте нас: