Мыйын ешем

Туныктышо. Тыгай сылне почеламут корныла дене айста у темым тÿҥалына.
Таче урокышто ме тендан дене еш нерген кутыраш тÿҥалына, мо тугай еш, ешыш кöмыт пурат пален налына да еш кокласе кыл нерген шинчымашнам келгемдена.
Экраныш ончалза-ян. Тендан ончылно еш дене кылдалтше у мут-влак. Тетрадьыш нуным возен налза да шарнаш тыршыза.

Ава – мама

Ача – папа

Ака – сестра

Иза – брат

Шÿжар – сестренка

Шольо – братишка

Кова – бабушка

Коча – дедушка

Еш – семья

– Йоча-влак, кузе шонеда, мо тыгай еш? (Тунемше-влакын вашмутышт.)

Ик тунемше. Еш – тиде авай, ачай да мый.

Вес тунемше. Еш – тиде мыланна ли­шыл еҥ-влак, кöм ме пеш йöратена, кöм примерлан налына, кö нерген шонена, тургыжланена да тыгак порым да пиалым тыланен коштына. Еш мемнан илышыштына эн тÿҥ лийшаш.

– Чын, мый тендан дене келшем. Мыйын шонымаште, еш – тиде шкешотан изирак эл, кушто шкенжын йÿлаже, праваже, тöртыкшö (законжо)уло. Тиде элышке айдеме шочмекыже логалеш да, ий гыч ийыш шуаралт толын, кугу тÿняшке лекташ ямдылалтеш.

– Еш – тиде родо-влак, кудыж дене ме ик пöртыштö илена, ваш-ваш азапланена да йöратена.
Ожеговын мутерыштыже тидын нерген тыге возымо: «Еш – тиде пырля илыше лишыл родо-шочшо-влак». Айста определенийым тетрадьыш возена.

Туныктышо. Кызыт чылан экраныш ончалза.Тендан ончылно мут сочетаний- влак, нуным йÿкын лудса да шарнаш тыршыза.

Мыйын авам – моя мама

Мыйын ачам – мой папа

Мыйын кочам – мой дедушка

Тыйын ават – твоя мама

Тыйын ачат – твой папа

Тыйын кочат – твой дедушка

– Ынде ме тендан дене модыш дене модына.Мыйтуштым туштем, а те палыза. Вашмутым рушла да марла каласен кертыда. Тÿҥалына веле.

«Икоян еш» модыш.
1. Тыйын ачатлан тудо ача лиеш, а тылат? (Коча – дедушка.)
2. Тыйын ачатлан тудо ватыже лиеш, а тылат? (Ава – мама.)
3. Тыйын кочатлан тудо кугурак ÿдыр уныка, а тыланет? (Ака – сестра.)
4.Тыйын аватлан тудо ава лиеш, а тылат? (Кова – бабушка.)
5. Коватлан тый кö лият? (Уныка – внук,внучка.)
6. Кочат ден коватлан тыйын ават кö лиеш? (Ӱдыр – дочь.)

Туныктышо. Чылан патыр улыда! Кова ден кочаешыште кугураклан шотлалтыт, но южо ешыште нунын дечат кугурак еҥ-влак лийын кертыт – тиде кугезе кова ден кугезе коча. Эн изираклан йоча-влакым шотлыман, тиде эрге ден ÿдыр. А нуно икте-весыштлан кö лийыт?

Тунемше-влак. Иза ден шÿжар але ака ден шольо.

Туныктышо. Чын. А кова ден кочалан нуно кö лийыт, паледа?

Тунемше-влак. Палена. Нуно уныка лийыт.

Туныктышо. Патыр! Пеш сай. Айста у мут-влакым тетрадьышкына возена да шарнаш тыршена.

Эрге, рвезе – мальчик, сын

ÿдыр – девочка, дочка

Йоча-влак – дети

Уныка – внук, внучка

Ача-ава – родители

Кугезе кова – прабабушка

Кугезе коча – прадедушка

Пеҥгыдемдымаш.

1-ше заданий.

– Тетрадеш письменно заданийым ыштена. Пуымо мут сочетаний-влак дене предложенийым шоныза:веселаÿдыр,пороава,талеача,патыриза.

Мутлан:

Весела ÿдыр мурым мура.

Мыйын авам поро улеш.

Мыйын ачам пеш тале.

Йолташемын изаже патыр улеш.

Физкультминут.

Йолна дене топ-топ-топ,

Кидна дене кроп-кроп-кроп,

Ме сöралын пöрдына,

А варажым шинчына (кок гана ыштат).

Туныктышо. Изишак каналтышна, айста ынде умбакыже урокнам шуена. Йоча-влак, каласыза,мо тыгай калыкмут? (Тунемше-влакын вашмутышт.)

Калыкмут – калыкын уш-акылжым, илыш опытшым келгын почын пуышо сылне ой.

– Мемнан тачысе темына еш дене кылдалтын.А те еш, ача-ава нерген могай калыкмутым паледа? Айста шарналтена.

Калыкмут дене паша.
1. Пагалымашым ача огыл, паша пуа.
2. Ик шырпе – шырпе огыл, ик эрге – эрге огыл.
3. Ик ньога тиде эше ньога огыл, ик эрге эрге огыл, кок эрге – пел эрге, кум эрге – эрге.
4. Аважым ончен, ÿдыржым нал, ачажым ончен, эргыжлан марлан лек.
5. Кö ончен-куштен, тудо ава.
6. Авам – шнуй.
7. Ачам пукшем – парымым тÿлем, эргым куштем – парымеш пуэм, ÿдырым – вÿдыш кудалтем.
8. Таза ешыште – эре куан.
9. Таза ешыште куан уло: еш уке гын, илышат кавыска.
10. Кече икте, ава икте.
11. Ава кумыл кече дечат шокшырак.
12. Ава вурса гынат, йöратен вурса.
13. Ешыште ик ой уке гын, уло илыш арам лиеш.
14. Кугу еш дене илаш куштылго.
15. Тÿшка ешыште – вий-куат.
16. Тичмаш еш тичмаш киндерке дене иктак.
17. Кугу ешыште паша сайын кая.

2-шо заданий. «Кö писынрак?» конкурс. Кö вашкерак калыкмутын мучашы–жым кычал муэш?

Вашмут. Ава деч лишыл йолташ уке.
Кö шке аважым жапла, пагала, тудо еҥ авалан осалым ок ыште. Аван шыдыже шошымсо лум гай, вашке шула. Ава, шочмо вер семынак, икте.

Туныктышо. Йоча-влак, тиде калыкмутлаште кö нерген ойлалтеш?

Тунемше-влак. Ава нерген.

Туныктышо. Чын каласышда.
Кö мемнан верч шуко тырша? (Ава.)
Кöн чонжо моткоч поро? (Аван.)
Кöлан 8 Март кечын пöлекым пуэна? (Авалан.)
Кöм ме чот йöратена? (Авам.)

– Авакумылкечедечатшокшырак калыкмутым кузе умыледа? (Тунемше-влакынвашмутышт.)

Туныктышо. Кажне еҥын илышыштыже Ава – тиде эн лишыл айдеме. Авам йöраташ, пагалаш кÿлеш, тудлан полшыман, мутшым колыштман. Авалан куан ден ойгетым, сеҥышетым каласкалет гын, чонет лушка, куана. Тунеммаште, таҥасымаште, илышыште лийше тÿрлö событий дене авадам палдарыза. ÿдыр-рвезе-влак, аралыза авадам!

3-шо заданий. «Пеледышым погена».

Ава мутлан келшыше пале мутым кычалына. Пуымо пале мут-влак: мотор,ош,ныжылге,тамле,шыма,чевер,ужар,поро.

Вашмут. мотор ава, ныжылге ава, шыма ава, чевер ава, поро ава.

Урокым иктешлымаш. Аклымаш.
– Таче ме урокышто мо нерген ойлышна?
– Мо тугай еш?
– Ешыш кöмыт пурат?

Тунемше-влакын вашмутышт.

– Чын. Мыйын шонымаште, те урокын темыжым сайын умылышда.

Пыжаш гыч лекше кайыкиге

Жаплан лишнак чоҥештылеш.

Векат, иктаж-мыняре ий гыч

Тышкак дыр пöртылын толеш.

Йоча годсек тунемме вер деч

Ок йÿкшö йöршын нигöат.

Кеч-кушто лий – шке мöҥгö шерге,

Тичмаш еш уло кеч-кöнат. (В. Колумб)
– Урокна мучашке лишемеш. Те таче чылан пашам сайын ыштенда. Патыр улыда!

Мöҥгö паша.

– Мöҥгысö паша тыгай лиеш.У мут-влакым наизусть тунемаш. Шке еш нерген сылне сочиненийым возаш, ешыште мом аклымыдам келгын ончыкташ.

Рефлексий.

Туныктышо. Ындыжымайста чылан ава нерген мурым муралтена. (Мутлан, муро «Авамлан.)Чылалан пеш кугу тау! Чеверын!

Л.Г. САЛИКАЕВА,
педагог марийской воскресной школы «Калейдоскоп» г. Уфы