Татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә коммуникатив технологияләр куллану

Туктаусыз үзгәреп торган дөнья, фәнни-техник прогресс, җәмгыять тормышы белем бирү системасының үсешенә, үзгәрешенә зур йогынты ясый. Хәзерге заман белемле, актив, ирекле аралашучан, конкурентлыкка әзер шәхесләр таләп итә. Укучылар үз чиратында дәреснең кызыклы, максатчан булуын, теге яки бу белемнең үзләре өчен нигә кирәклеген, бу белемнәрне ул кайчан hәм кайда куллана алуын ачык аңларга тели, ягъни бүген укыту системасы бала шәхесенә юнәлдерелгән булырга тиеш. Федераль дәүләт стандартларында белем бирү системасының төп үсеш юнәлеше – системалы-эшчәнлекле (системно-деятельностный подход) юнәлеш, ә системаны барлыкка китерә торган төп компонент – нәтиҗә: шәхси, метапредмет, предмет нәтиҗәләре дип билгеләнә.

Татар теле hәм әдәбиятын укытуда иң төп проблема – ул балада тел өйрәтүгә карата кызыксыну уяту, мотив булдыру. БДИ, оптимизация, укыту барышын бала башыннан чыгып финанслау, демографик чоңгыл, авыл мәктәпләренең ябылуы я филиалга әйләнүе, мәктәпләрнең югарыда атаган сәбәпләр аркасында рус теленә генә йөз тоткан укыту программаларын сайлавы, туган телләр укыту каралган программа сайлаганда да, татар теле hәм әдәбияты дәресләре санының кискен кыскартылуы, туган татар телен өйрәнүнең ата-аналар тарафыннан язылган гаризага бәйле булып калуы мәсьәләне методик проблемадан иҗтимагый-сәяси проблема дәрәҗәсенә күтәрә.

Туган тел дәресләренең иң мөһим бурычлары: укучыларда татар теленә хөрмәт һәм аны ярату, рухи кыйммәт һәм кешелек дөньясының аралашу, белем алу чарасы буларак аңлы караш тәрбияләү; укучыларның сөйләү һәм фикерләү сәләтен үстерү, аларны татар әдәби телен тормышның төрле өлкәләрендә ирекле куллана алырлык иҗади шәхесләр итеп тәрбияләү, дөрес сөйләм эшчәнлегенең үзара аралашу чарасы икәнен белдерү; телне өйрәнгәндә үзләштергән белем һәм күнекмәләрне сөйләмдә дөрес куллана белү.

Федераль дәүләт стандартларында дүрт эшчәнлеккә өстенлек бирелә: шәхси, регулятив, танып-белү һәм коммуникатив. “Коммуникатив эшчәнлек хезмәттәшлекне оештыруга һәм гамәлгә ашыруга юнәлтелгән. Ул партнерны тыңлый һәм аңлый белүдән, мәгълүматны тулы һәм төгәл кабул итә һәм тапшыра, үзеңнең эш-хәрәкәтеңне партнер эш-хәрәкәте белән чагыштыра белүне үз эченә ала”, – дип ассызыклана дәүләт стандартларында һәм укучыларның уку эшчәнлеген үстерүдә төп ысулларның берсе булып тора. Димәк, федераль дәүләт стандартларына ярашлы рәвештә, татар теле укытучысының төп максаты – укучыларда коммуникатив компетенция формалаштыру.

Укытуның эчтәлеген, укучылар эшчәнлеген оештыруның оптималь формаларын куллану, дөрес алымнар сайлау көткән нәтиҗәгә ирешүгә юнәлтелгән. Болар – аралашуга, җанлы сөйләмгә таянучы методик алымнар комплексы: 1) беренче планга укучыларны сөйләшергә өйрәтү чыга, ә теоретик материал, белешмәләр сөйләм процессында, текстны анализлау нәтиҗәсендә чыгарыла; 2) аралашуга өйрәтү фикер эшчәнлеген үстерү белән бергә үрелеп бара, чөнки фикер йөртү аралашуга ихтыяҗ тудыра; 3) аралашуга мотивация тудыру ярдәмендә өйрәтү. Укытучы укучыларда танып белүгә омтылыш уятуны нигез итеп ала; 4) сөйләм эшчәнлеге төрләренә бер-бер артлы түгел, ә параллель рәвештә өйрәтү: һәр дәрестә сөйләм эшчәнлегенең дүрт төре дә катнаша. Алар: 1. тыңлап аңлау (аудирование); 2. сөйләү (диалог, монолог (говорение); 3. уку; 4. язу.

Тыңлау “пассив” тыңлауга әйләнмәсен өчен күрсәтмә кую таләп ителә. Күрсәтмәләрне 3 төргә бүлеп карарга мөмкин: 1) танып белүне тирәнәйтүгә юнәлдерелгәннәре (“таны һәм аңла”); 2) хәтердә калдыруга бәйле күрсәтмәләр; 3) коммуникатив күрсәтмәләр (“хәбәрне кабул итеп ал һәм башкага тапшыр”). Дәрес вакытында бу күрсәтмәләр төрле формада тәкъдим ителергә мөмкин һәм алар төрлечә хәл ителә. Мәсәлән, “Башкага тапшыру” процессы сөйләү рәвешендә генә түгел, ә укучыларның классташларын өйрәтү, укыту, дөресләү һ.б. буларак та кулланыла.

Диалогик сөйләмне өйрәнгәндә укучылар түбәндәге коммуникатив эш алымнарын үти: әңгәмәне башлап җибәрү һәм тәмамлау; укытучының яки классташының сөйләмен игътибар белән тыңлау һәм әңгәмәгә кушылу; дөрес сорау төзү һәм аңа тулы җыйнак җавап бирү; нәрсә дә булса эшләргә ризалашу яки риза булмауны белдерү; шатлыкны һәм канәгатьсезлекне белдерү; аралашуда әдәп кагыйдәләрен саклау, ягъни әңгәмәчене бүлдермәү.

Диалогларны төзегәндә укучылар ике яклы әңгәмә алып барырга тиешләр. Әзер диалогларны өйрәнгәндә кечкенә диалог текстларны укучыларга тарату, диалогларны укучылар парлашып өйрәнәләр һәм дәрес башында яттан сөйлиләр. Конвертлы текстлар даими алышынып тора, шулай итеп бар парлар да диалогларны өйрәнеп бетерә.

Татар телен өйрәнгәндә тагын бер зур адым – ул монологик сөйләмгә өйрәтү, яки фикерне логик-эзлекле итеп әйтү, бәйләнешле итеп сөйләргә өйрәтү. Монологик сөйләмгә өйрәтүне беренче этапта бирелгән темага яисә предметка карата фикер әйтә белүләрен үстерү, рәсем буенча җөмләләр төзүдән, диалогларны хикәягә әйләндерүдән башларга кирәк.

Аннары кечкенә хикәяләр төзү, эчтәлеген сөйләү, рус теленә тәрҗемә итәргә өйрәтү тора. Шулай итеп, монологик сөйләм аша укучылар татар теле дәресләрендә: образлы итеп сөйләргә; хәл-вакыйгаларны хикәяләргә, аларга карата үз фикерен белдерергә; сүз һәм фразаларны урынсызга кабатламаска; төрле төзелешле җөмләләр кулланырга; чагыштыру һәм сынландыру кебек сурәтләү чараларын урынлы файдаланырга өйрәнәләр.

Уку этабында тагын бер зур бурыч – укыганны аңларга өйрәтү. Укучыларның сөйләм телен үстерүдә бик зур рольне халык авыз иҗаты җәүһәрләре башкара. Бу – тизәйткечләр, мәкальләр, әйтемнәр, такмаклар, шарада-табышмаклар, әкиятләр. Алар укучыларда кешелек сыйфатларын үстерү, мәхәббәт тәрбияләү генә түгел, татар теленә хас булган авазларны дөрес әйтү, дөрес дикция белән сөйләү өчен артикуляция һәм тел гимнастикалары булып та торалар. Үзләштерүе авыр булган темаларны уеннар белән аңлату укучыда кызыксыну уята.

Коммуникатив универсаль уку гамәлләрен формалаштыру өчен уенлы биремнәр һәм методик алымнар:

– Кем?

– Нишләгән?

– Бу кайда булган?

– Нигә?

– Мин дөрес аңлаган булсам, ...?

– Әгәр дә, ... вакыйгалар ничек үзгәрер иде?

– Син булсаң, ... нишләр идең?

1. Үз фикереңне әйт. Мин хикәядәге Зөфәр абый күрә дип уйлыйм. (Тезис.)

2. Фикереңне дәлиллә. Чөнки ул һәр эшнең үзенә күрә бер ямен, тәмен табып, җиренә җиткереп эшли. (Комментарий.)

3. Фикереңне расла. Мәсәлән, болындагы печәнне дә пөхтәләп тигез рәтләргә сала, гармунда өздереп уйный, тәрәзә йөзлекләрен, капкаларны бизәкләгән, алты-җиде төрле роза гөле дә үстерә. (Аргумент.)

4. Гомумиләштерү, нәтиҗә. Димәк, кешедә маңгай күзеннән тыш, күңел күзе дә бар, күңеле белән тоя ала дигән нәтиҗәгә киләбез. (Нәтиҗә.)

Бу алым, укучыларның иҗади фикерләү сәләтен үстереп, сөйләмгә этәрә.

Галимҗан Ибраһимовның «Алмачуар» хикәясенә ачкыч сүзләр: хәрәмләшү, колын, Сабантуй, ат чабышы. Укучыларның тәкъдим ителгән вариантлары чыганак текст белән чагыштырыла. Яки үткән материалны кабатлау өчен укылган әсәрләрдән ачкыч сүзләр китерелә (телдән укыла), укучы сүзләр нигезендә әсәрнең исемен һәм авторны искә төшереп язарга тиеш.

Коммуникатив компетенция формалаштыру юлларын дөрес оештырганда, ул укучыларның тел өйрәнүгә карата мөнәсәбәтләрен уңай якка үзгәртә, белемнәрнең аңлылыгына этәрә, мөстәкыйльлеккә өйрәтә, иҗади фикерләүне үстерә.