Төшләремә керә Кандагар... (Әфган сугышы ветераннары белән очрашу. Класстан тыш чара)

В.Б. ХӘБИБУЛЛИНА, Бакалы районының Мостафа урта мәктәбе укытучысы

Максат. Әфган сугышы, аның асылы, Әфганстанда хәрби хезмәт вакытында һәлак булып калган райондашларыбыз, хәрби хезмәттә булып, исән-сау әйләнеп кайткан авылдашларыбыз белән таныштыру. Аларга карата хөрмәт хисе тәрбияләү. Дәрес барышы (“Торналар” җыры яңгырый. Р. Гамзатов сүзләре, Я. Френкель музыкасы. Укытучы Р. Чурагуловның “Төшләремә керә Кандагар” шигырен уҡый.)

Сугыш бетеп ничә еллар үткән,

Әле һаман сызлый яралар.

Сөйгәннәрен көтә тугры кызлар,

Ә улларын көтә аналар.

Әче әфган җиле язмышларны

Телеп үтте. Калды яралар.

Төшләремә керә каһәр сугыш,

Төшләремә керә Кандагар.

Әле безгә бары унтугыз яшь,

Тышта матур, тышта – ямьле яз.

Кургаш яңгырлары явып үтә,

Ә күкләр, соң, күкләр – чалт аяз.

1978 елда Әфганстанда гражданнар сугышы башлана. 1979 елда илдә хәлләр кискен начарая башлагач, Әфган хөкүмәте Советлар Союзыннан ярдәм сорап мөрәҗәгать итә. Советлар Союзы бу карарны кабул итәр алдыннан озак уйлана. Ниһаять, 1978 елда төзелгән дуслык, хезмәттәшлек турындагы килешүгә нигезләнеп, 1979 елның 25 декабрендә совет гаскәрләре Әфганстан территориясенә кертелә башлый. Бүгенге кичәбезнең кунаклары гади генә ир-егетләр түгел, ә утны-суны, дары исен, сугыш ачысын татыган, чыныккан каһарманнар. Башкортстаннан көче, сәламәтлеге, энергиясе ташып торган, матур тормыш турында хыялланган 10 меңнән артык егет катнашты бу сугышта. 337дән артыгы туган туфрагына кара табутларда кайтты. Алар, туган тупсаларына аяк баса алмыйча, сабый килеш кенә, соңгы сулышларын ташлы әфган җирләрендә алды. Алар арасында, кызганычка каршы, безнең район егетләре дә бар: Балчыклыдан – Сергей Актимиров, Сакаттан – Фәрит Вәлиев, Шуганнан – Фоат Гыйләҗев, Иске Корычтан – Рәвис Габсалихов, Боҗырдан – Анатолий Ефимов, Гусеводан – Александр Сучков, Бакалыдан – Александр Бритоусов, Валерий Зиятдинов. Алар барысы да, һәлак булганнан соң, “Кызыл Йолдыз” ордены белән бүләкләнде. Советлар Союзы буенча 13 мең 833 яшь солдат Әфган җирендә мәңгелеккә ятып калды. Аларның якты истәлеген 1 минут тынлык белән искә алыйк. (Бер минут тынлык.) Безнең авыл биләмәсеннән дә бу сугышта 25 егет катнашты. (Исемлекне уку.) Бүгенге очрашуга Рәсүл Әкъмәлетдин улы Әхмәтгалиев, Рәсүл Җәлил улы Кашапов, Илмир Әһелтдин улы Фәхретдинов килде. Әфган сугышын хәтерләтеп, документаль фильмнар, кинофильмнар төшерелә. “Война матерей”, “Охота на льва”, “Баллада о матери” һәм башка фильмнарда сүз совет солдатының ничек итеп Әфган җирен саклавы турында бара. (“Әфган сугышы” видеофильмыннан өзек.) Ул көннәрдән соң күп сулар акты, әкрен генә яралар төзәлде, еллар узды, солдат-офицерларның чәчләре чалланды. Ләкин бик еракта калса да, Әфган сугышы хәтерләрдән җуелмый, бер-бер артлы үткән еллар да, аккан сулар да, аралар ераклыгы да оныттыра алмый ул көннәрне. (Яугирләр белән әңгәмә.) Һәр ел саен Әфган, Чечен сугышла рында катнашучыларны искә алу традициясе барлыкка килде. Ел саен Уфада, 15 февраль көнне, “Кайгылы ана” һәйкәленә чәчәкләр салу оештырыла. Башкортстанда Әфган ветераннары оешмасы эшләп килә. Алар хәбәрсез югалган солдатларны эзли. Хәбәрсез югалганнар исемлегендә 400ләп фамилия була. 12 тапкыр Әфган иленә экспедициягә барып кайтканнан соң, бу сан 270 кими. Исән калган 22 кеше табыла, күбесе туган илләренә әйләнеп кайта.

Чирек гасыр гомер узса да,

Хәбәр көтә ана улыннан.

Өмет итә, бәлки, кайтыр дип,

Күзен алмый киткән юлыннан.

Көтә-көтә, кара чәчләренә

Ап-ак булып карлар яуса да,

Чиксез авыр сагыш газабыннан,

Йөрәгеннән каннар тамса да.

Ул еллардагы күренеш-вакыйгаларны

төрлечә фаразлыйлар. Әфган җирендә

барган күренешләр барысы да бер куркыныч сүзгә – “сугыш” сүзенә оеша.

Сугышка кергән, кайтуына бер атна калган егетнең хатын укыйсым килә:

“Саумысыз, минем кадерлеләрем!

Хезмәтем яхшы бара, көн аралаш караулга йөрибез. Син, әни, 14 мартта суык

булды, дип язгансың. Ә монда тын алырлык түгел – кызу, ә шулай да ике көн саен яңгыр явып үтә, расписаниедәге

кебек.

Мин сезгә безнең хәрби часть тауларда, 1800 метр биеклектә, дип язган идем,

шуңа күрә безгә яз соң килә. Тигез җирләрдә инде яшел. Бер атна элек күреп

мендек. Үләннәр чәчәк аткан. Ә безнең

тирә-якта таулар да таулар.

Сезнең хатны укыдым, үзебезнең урманнар, күлләр искә төште. Кайткач,

әни, мин сезгә тау итеп гөмбәләр җыеп

бирермен. Әни, син минем өчен кайгырма, барысы да әйбәт булыр,” – дигән

юлларда хат тәмамлана һәм ап-ак дәфтәр

битеннән кызыл тасма агып төшә. Бу

егетне дошманнар тау арасыннан атып

китә. Каһәрле сүз “груз 200” белән күпме

дусларын туган җирләренә озатты солдатлар.

Сугыш бетте. Яугирләр, бурычларын

үтәп, туган илгә кайтты. Олы сөенеч

белән аларны әниләре, әтиләре, хатыннары, дуслары, балалары каршы алды.

Дөньялар имин, күгебез аяз, илебез тыныч булсын иде. (Истәлеккә фотога төшү.)