Тÿҥалтыш класслаште диктантым возымо нерген

Диктант – туныктышын лудмыж почеш возымо паша. Орфографически чын возаш туныктымаште тÿрлö диктант-влак кугу суапым ыштат. Нуно ойлымо да возымо йылмым ваш кылдаш полшат
Класс шот дене диктант текстын кугытшым да возымым аклыме нерген «Марий йыл­ме да литератур дене отметка нормыш­то» палемдыме. Ты нормо-влакым палдараш школышто стендым сöрастараш кÿлеш. У нор­мо дене тунемше-влакым веле огыл, тыгак нунын ача-аваштымат палдарыман. Йоча каж­не классыште мом ыштен моштышаш, ту­дын деч могай шинчымашым йодаш тÿҥалыт, чылажымат тунам нуно ончылгоч пален налыт.
Диктант-влак тÿрлö лийыт. Икмынярже нер­ген, методикым шарналтен, мутым шуена.
Контрольный диктант посна теме але ужаш дене правил-влакым кузе умылымым тергаш эртаралтеш. Тыгодым тунемше-влаклан орфограммым огыт умылтаре, лончылымаш паша ок ышталт, йоҥылыш-влакым огыт шижтаре. Туныктышо шотан да контрольный паша коклаште 5:1 але 6:1 соотношений лийшаш.
Контрольный диктантын текстшым ондак туныктышо пÿтынек йÿкын лудеш. Палыдыме орфограмман мут, ойсавыртыш уло гын, умылтарен пуыман. Диктоватлыме годым кажне посна предложенийым ончыч тÿрыс, вара 1-2 (кунамже 3) гана ужаш дене лудман. Предложений кужу гын, туныктышо тудым 3-4 мутан кылдалт шогышо ужаш дене диктоватла.
Текстым литературный нормо почеш лудман. Мутлан: сад, йÿд, кид мутлаште д йÿкым m семын, ударенийдыме гласный дене пытыше мут-влакын мучашыштым (мÿндырнö, кÿдырчö) редуцироватлен каласыман.
Чыла возен пытарымеке, туныктышо пÿтынь текстым уэш вашкыде лудеш, а тунемше-влак возымыштым эскерат. Тылеч вара нуно шке пашаштым туныктышылан тергаш пуат.
Предупредительный диктант. Тудо кум шöрынан. Икымшыже зрительный сынан лиеш. Тунам возышаш текст доскаш сералтеш. Орфограмме-влакым тÿшкан лончылен лектыт. Вара текст петыралтеш. Туныктышо ушештара, йоча-влак возат. Текст уэш почылтеш. Тунемше-шамыч шке возымыштым тергат; уло гын, йоҥылышым тöрлат. Икманаш, текстым ончыч лончылат, вара возат.
Кокымшыжо слуховой семын эртаралтеш. Текстым туныктышо ончыч тÿрыс, вара ужашын лудеш. Орфограмме-влак ончылгоч шижтаралтыт. Кеч-кузе сайын умылтарет да лончылет гынат, слуховой предупредительный диктант зрительный дене таҥастарымаште садак шукырак йоҥылышым пуа. Садлан предупредительный диктантын кок йöнжымат коклан ушаш пайдале. Тунам лийын кертшаш йоҥылы­шым возат, тыгак ойленат шижтарат. Диктантшымат ончыч слуховой семын тÿҥалыт, вара зрительный семын шуят; мöҥгешлат ыштен ончыман.
Объяснительный диктант. Ондак йоча-влак тунемме правил-влакым ушештарат. Возымо деч ончыч орфограмме-влакым огыт лончыло. Туныктышо почеш тунемше-шамыч предложенийым йÿкын ойлат да возат. Диктантым возен пытарымеке, йоча-влак тöрлатат, орфограмме-влакын сералтмыштым умылтарат. Ученик-влакын вийыштлан ÿшаныме годым веле объяснительный диктант эртаралтеш. Тудо контрольный диктант деч ончычсо сомыл семын аклалтеш. Тыгеракын, ончыч возат, вара лончылат.
Комментированный диктант. Тыште ойыртем икте веле: орфограмме-влакым туныктышо але тунемше лач возымо жапыште умылтара, молан лач тыге, а вес семын огыл, возаш кÿлмым негызла. Ик йоча умылтара, весе ешарен кертеш. Тыгай диктантын пайдаже кугу: орфографический йоҥылыш-влак палынак шагалемыт.
Диктантым (але учебникысе упражненийым) комментироватлен возымо годым ик тунемше, верже гыч кынел шогалде, кажне мутым умылтарен сера. Молышт тудын комментироватлымыжым колыштын да терген возат. Саде тунемше комментироватлен ок керт гын, весе полша. Южо предложенийыште чыла мутшымак умылтараш нимолан, возымаште нелылыкым ыштен кертше мут-влакым гына комментироватлыман, тыгай мутшым тунемше-влаклан шканыштак кычалыкташ кÿлеш, молан тыге возалтме нерген правилым каласыкташ уто огыл.
Комментироватлен возымашым первый класс гычак тÿҥалман. Ондак икмыняр жап туныктышо шке комментироватла, варарак чыла йоча тыге ышташ тунем шуэш. Комментироватлен возымашым урок мучко эртарыман огыл, ужашыжым гына (8 – 10 минут жапым) налман, урокын моло жапше вес пашалан кучылталтеш.
Выборочный диктант. Тунемше-шамыч темлыме текстым тÿрыс огыт сере. Нуно правиллан келшыше посна шомакым але мут мужырым гына возат. Выборочный диктант шкенжым мо дене сула? Тудо жапым кугун аныкла: шагал жапыште шуко шомакым серыктен шуктена. Эшеже, кÿлеш орфограммым ойырен лукташ манын, тунемше шке шинчымашыжым шоктеш. Тетрадеш корным темен огыл, а меҥгыла возыкташ пайдалырак. Тунам кажне меҥге ик правиллан пöлеклалтеш. Столбик- влак тöр темалтышт манын, диктант текстым адаптироватлыман, икманаш, кажне меҥгыште шомак ик нарак лийшаш.
Творческий диктант. Творческий – пуымо орфограмман мут але ойсавыртыш-влакым кучылтын, шке семын изирак текстым возымаш. Творческий диктант чын возаш туныктымо деч посна йоча-влакын кутырымо йылмыштым вияҥдаш полша.
Тудым тыге эртарат: тунемме правиллан келшыше мут-влакым туныктышо доскаш серен пуа. Нине мут-влакын значенийыштым да кузе возалтмыштым лончылымеке, нуным кучылтын, предложений-влакым чоҥат. Каласыме предложений кокла гыч эн келшышыжым, эн сайжым ойырен налыт. Возымо деч ончыч йоҥылышым шижтарымаш пашам эртарыман.
Творческий диктантым 2-шо класс гычак тÿҥалаш лиеш. Тунам тÿшкан чоҥымо ойлымашым диктоватлыме почеш возат гын, умбакыже, кугурак классыште, диктоватлыме деч посна шкевуя возаш тÿҥал кертыт.
Текстыште кÿчык предложенийым кугемден але палемдыме мут-влакын формыштым вашталтыме шот денат творческий диктантым эртараш оҥай. Тыгай паша-влакым икте кодде тергыман.Тунемше-шамыч текстыште ик грамматический формым весе дене вашталтат, мут-влакым алмаштен але ешарен кертыт. Паша тыге радамлалтеш:
Туныктышо предложенийыште кучылталтшаш шомакым але мут мужырым доскаш воза.
Тунемше-шамыч шомакын значенийжым да кузе возалтмыжым лончылат.
Пырля каҥашен, йоча-влак предложенийым чоҥат. Эн сай, эн оҥай предложений ойырен налалтеш.
Туныктышо диктоватла.
Тунемше-шамыч возат.
Негызлыман (с обоснованием) диктант. Ученик диктоватлыме мутым возен, ончылгоч умылтара, вара веле сера. Тидыже тыге манме дене иктак: «Шомак кузе возалтшаш нерген ончыч сайын шоналте, вара гына возо». Мутлан, вÿд (II класс), школлан, корно (III класс), Ивукым ачаже мокталтыш (IV класс) пример-влаклан возен негызлымаш тыгай лийын кертеш: вÿдым – вÿд, школлан, корно, Ивукым (лÿм мут согласный дене пыта, В.п.) мокталтыш (эрт.ж., ед.ч., III л.).
Самодиктант. Тудо мо дене пайдале? Лийын кертшаш йоҥылыш-влак ончылгоч шижтаралтыт. Эн кÿкшö баллым налаш кажне йочан йöнжö лиеш. Туныктышо, мутлан, «Марий йылме» учебникысе ик предложенийым лудеш. Тунемше-шамыч орфограмме-влакым муыт.
Самодиктант – наизусть тунеммым шарнен возымаш. Тыгодым туныктышо текстым доскаш возен ямдыла. Йоча-влак текстыште мут возалтмым да знак шындымым ончат, возаш неле улшо мут-влакым лончылат. Тиддеч вара туныктышо доскаш возен пуымым кагаз дене петыра, да тунемше-влак наизусть тунеммыштым шарнен серат. Тыге возаш наизусть тунемме проза гыч ужашым налаш келша.
Эрыкан (свободный) диктант. Лудмо текстыште кÿлеш орфограмман предложений-влакым шарнен возымаш. Свободный диктант изложений деке чак шога, изложенийым возаш туныктымаште тÿҥалтыш паша, манаш лиеш. Тудым тыге эртарат. Туныктышо текстым ондак тичмашнек лудын пуа. Йоча-влакын кузе умылымыштым палаш, икмыняр йодышым шынден, кÿчык беседым эртара. Тыгодым неле мут-влакым доскаш возен ончыкта. Тылеч вара свободный диктантым кузе возаш кÿлмö нерген шижтара:
– Мый тиде ойлымашым посна ужаш дене лудаш тÿҥалам, – манеш туныктышо. – Те сайын колыштса. Кажне ужашым ик гана веле лудам, а те умылымыда семын шарнен возаш тÿҥалыда.
Ондакше йоча-влак ойлымашын ужа­шыжым уэш лудаш йодыт, туге гынат тидым ыштыме ок кÿл, кузе умыленыт, кузе шарненыт, туге возышт. Вес ужашым утларак сайын колышт серат.
Текстын ик ужаш гыч вес ужашыш вончымо годым чылаштын возен шуктымыштым вучыман.
Возымыштым тергаш тунемше-влакын тетрадьыштым туныктышо пога да, вес урокышто экшык-влакым лончылен, тöрлатымаш пашам эртара.
Эрыкан диктантым 2-шо класс гыч возаш тÿҥалыт. Ончыч туныктышо ик предложений дене лудеш, варарак ойлымашым койын кугурак ужашлан шеледен возыкта. 3-4 класслаште тичмаш ойлымашымак лудмо почеш возаш тунемыт, тунам диктант изложенийым возымашке савырна.
Диктантыште ыштыме йоҥылышым тöрлаташ шушаш урокын ужашыжым ойырыман. Тыгодым йоча-влакын возымаштышт икгай, типичный йоҥылыш-влакым пÿтынь класс дене пырля лончылыман.Тиддеч посна эше шуко моло тÿрлö диктант-влак улыт: мутер, немой, ямдылыме (подготовленный), взаимодиктант, фонодиктант, кумыл почеш, обратный, графический.
Тыгеракын, тÿҥалтыш класслаште турлö диктантым эртараш лиеш да кÿлеш.