У марий мутер нерген

Шукерте огыл Марий Элын шочмыжлан 100 ий темын. Лач тиде пайрем вашеш В.М. Васильев лӱмеш марий шымлыше институт (МарНИИЯЛИ) «Рушла-марла мутерым» савыктен луктын. Тиде пашалан кок ий ойыралтын (2018 – 2019-ше ийла).
Тыгай мутерым лукмаш кызытсе илышын йодмашыж дене кылдалтын. Вет ты марте чылан 1966-шо ийыште савыкталтше «Рушла-марла» мутер дене пайдаланеныт. XX курымын 60-шо ийлаже деч вара марий йылмын мутвундыжо вашталтын, пояҥын, садлан нине вашталтыш-влакым у мутерыште ончыкташак кӱлын.
Паша тÿшкаште 12 еҥ тыршен, тӱҥ шотышто Марий кугыжаныш университетын туныктышыжо-влак: тиде – Людмила Ивановна Барцева, Лидия Сидоровна Матросова, Виталий Тимряевич Михайлов, Валерий Николаевич Максимов, Елена Михайловна Андрианова, Элина Витальевна Гусева, Валентина Григорьевна Гаврилова, Елена Григорьевна Ласточкина, Марианна Владимировна Рябинина. Марий Эл Республикын Самырык-влак политике, спорт да туризм министерствыже гыч – Марина Валерьевна Соколова. В.М. Васильев лӱмеш марий шымлыше институт гыч кок еҥ: Эльвира Ивановна Пекшеева да Марина Тимерьяновна Ипакова. Чыланат лингвист, йымым шымлымаште кумдан палыме шанче пашаеҥ улыт. Редактироватлыме пашам филологий науко доктор, профессор Любовь Алексеевна Абукаева, филологий науко кандидат-влак Валентина Григорьевна Гаврилова да Марина Тимерьяновна Ипакова шуктеныт.
Ипакова Марина Тимрьяновна – «Рушла марла мутер» проектын шанче вуйлатышыже. Тудо Пошкырт кундем, Краснокам район Такия ялын чолга ӱдыржӧ. 1995 ийыште Марий кугыжаныш университетым тунем пытарен, филологий науко кандидат, МАРНИЯЛИ-ын кугырак шанче пашаеҥже.
Мутерын негызше – кидвозыш материал да 1966-шо ийысе «Руш-марий мутер». Кидвозыш материалым шке жапыштыже 1990 – 1992-шо ийлаште марий йылмызе-влак – ти­де Дмитрий Егорович Казанцев, Иван Степанович Галкин, Иван Григорьевич Иванов, Зиновий Васильевич Учаев, Леонид Петрович Грузов, Николай Исанбаевич Исанбаев да молат погеныт. Тунам тиде пашам Иван Степанович Галкин вуйлатен. Чылаже тӱжем утла лышташ погынен улмаш. Тиде кидвозыш материал негызеш составитель-влак мутерым возеныт.
«Рушла-марла мутер» кок том гыч шога, тушко 35 тӱжем утла мутым пуртымо. Тиде академический савыктыш. Марий лексикографийым вияҥдымаште тиде ик эн кугу ошкыл. Мутер чоҥалтмыже дене ойыртемалтеш: руш мутым ик мут дене веле огыл кусарыме, чыла вариантымат пуаш тыршыме, мутлан: СЧАСИЛИВ||ЕЦ м., ~ИЦА ж., ЧИК м. разг. пиалан еҥ. СЧАСТЛИВ||ЫЙ прил. пиалан<> ~ого пути! сайын кай! корнет (-ыда) пиалан лийже! ~о оставаться! сай кодса! СЧАСТЬ||Е с. пиал <> к ~ю, на ~е в знач. вводн. сл. пиалеш.
Тыгак кажне мутын значенийжылан иллюстраций примерым пуымо да рушлашке кусарыме, мутлан: ПА́ЛЕЦ м. 1. парня; большой ~ кугуварня; указательный ~ кошарварня; 2. (часть перчатки, надеваемая на палец руки) парняш; заштопать ~ парняшым тумышташ; 3. техн. парня; поршневые пальцы поршень парня ◊ высосать из пальца шонен лукташ; обвести вокруг пальца ондалаш; ~ о ~ не ударить нимом ышташ огыл; пальчики оближешь парнятым нулалат (тамле, тутло); смотреть сквозь пальцы парня вошт ончаш (айда-лийже); пальцем никого не тронет парня дене нигӧм ок тӱкӧ (ӱҥышӧ).
Мутерыште чӱчкыдын кучылталтше мер, эко­номик, шанче да моло кӱлешан термин-влакым пуртымо, мутлан, агрессий, бюро­кратий, баланс, валюто да т.м. Кӱсынлымӧ мут-влакым у орфографий правил почеш марий йылмылан келыштарен, пуртымо, мутлан: аббревиатур ‘аббревиатура’, абстракций ‘абстракция’, авиалиний ‘авиалиния’, авиапочто ‘авиа­почта’, авиаций ‘авиа­ция’, автоколонно ‘автоколонна’, автоматике ‘автоматика’ да тулеч молат.
Тиде чапле лексикографий паша олык-эрвел марий литератур йылме нормо негызеш чоҥымо. Теве мутер гыч икмыняр примерым кондена:
БУ́ДНИЧН||ЫЙ, БУ́ДНИШНИЙ прил. 1. (о днях) тыглай; ~ый день тыглай кече; 2. перен. (повседневный) тыглай, кажне кечысе (кечаш), эре улшо; ~ое платье тыглай тувыр; 3. перен. (обыденный, однооб­разный) тыглай, йокрок; ~ая жизнь тыглай илыш; ДАЛЕКО́, ДАЛЁКО нареч. 1. мӱндыркӧ, торашке, умбаке, мӱндырнӧ, тораште, умбалне, мӱндыран, тораш, умбалан; ~ ехать мӱндыркӧ каяш; мой сын живёт ~ мыйын эргым мӱндырнӧ ила; 2. (вглубь) келгыш(ке), кӧргыш(кӧ); зайти ~ в лес чодыра кӧргыш пураш; 3. в знач. сказ. мӱндыр, тора; до города ~ ола марте тора ◊ ~ за полночь пелйӱд деч ятыр вара; ~ зайти в чём-либо утыжым ышташ; ему ~ за пятьдесят тудо витле ийым шукертак эртен.
«Рушла-марла мутерышке» синоним семын кучылталтше мут-влакым ятыр пуртымо, мутлан: ПЕРЕВОРОШИ́ТЬ сов. что разг. 1. (ворочая, шевеля что-л., положить, разместить иначе, перебрать, пересмотреть, привести в беспорядок, трогая, перекладывая что-л.) вужгыкташ, вужгыктылаш, вужгыктараш, пудыраташ, пудыратылаш, товаташ, лоҥаш, оварташ, савыркалаш, вужгыктыл(ын) (вужгыктен, вужгыктарен, пудыратен, пудыратылын, товатен, лоҥын, овартен, савыркален) налаш (опташ), пургедаш, шераш, кычалаш, шеҥаш, пургед(ын) (шерын, кычал(ын), шеҥын) лекташ (налаш, пытараш); ~ сено шудым оварташ; ~ в шкафу шкафыште пургед(ын) налаш; 2. (припоминая, мысленно перебрать, пересмотреть, перечитать многое в поисках нужной информации) шерын (шерген, шергал(ын), ончен, радамлен, лончылен, ярымлен, шымлен) лекташ; ~ всю прожитую жизнь илен эртарымым шергалын лекташ; ~ библиографию за последние годы пытартыш ийласе библиографийым шымлен лекташ; 3. (перестроить, изменить сложившийся порядок, отношения, ход чего-л.) вашталташ, молемдаш, савыралаш; ~ устои жизни илыш йӱлам вашталташ. Лач тидын дене тиде мутер ончыч моло савыкталтше мутер-влак деч кугун ойыртемалтеш.
Словарный статья мучаште руш йылмыште кумдан кучылталтше фразеологизм-влакым да нине фразеологизм-влаклан марий йылмысе эквивалент-влакым пуымо, мутлан: ◊ куриная слепота мед. чывышинча; ◊ браться за ум ушым шындаш да тулеч моло. Руш фразеологизмлан марий йылмыште эквивалент уке гын, фразеологизмын значенийжым почын пуымо, мутлан: ◊ как белка в колесе вертеться (кружиться) эре мом-гынат ышташ.
«Руш-марий мутерын» электрон версийже уло: https://dict.fu-lab.ru/dict?id =308931, тудым чылан шке пашаштышт кучылт кертыт. Электрон версийым А.В. Чемышев ямдылен. Тудо тыгак fu-lab.ru да mari-lab.ru сайтлаште марий йылме дене улшо чыла мутер-влакым вераҥден. Тыште моло тӱрлӧ материал денат пайдаланен кертына.
Материалым ямдылымаште автор-влак ончыч лекше шымлымаш-вла­кым кучылтыныт, 2011 ийыште лекше «Марий орфографий мутерлан» эҥертеныт. Мутер кусарыше, туныктышо, тунемше, писатель ден поэт, газет, шанче пашаеҥлан, радио да телевиденийыште пашам ыштыше да молыланат пеш кугу пайдале эҥертыш семын лийын кодеш.

А.А. Илиева,
кандидат филологических наук, преподаватель Бирского филиала
Башкирского государственного университета