Ижади һәм логик фекерләүҙе үҫтереү юлдары

Федераль дәүләт белем биреү стандарттары уҡытыусыларға заманса фекерләүсе уҡыусылар тәрбиәләү маҡсаты ҡуя. Ә был инде яңыса эш, ижади ҡараш талап итә.

Белем биреү менән бер рәттән, балаларға ижади фекерләүҙең, белемде практик үҙләштереүҙең мөһимлеген аңлатыр­ға кәрәк. Бының өсөн эҙләнеүҙе талап итеүсе эш төрҙәрен файҙаланыу мөһим. Һөҙөмтәлә уҡыусыларҙа телгә ҡыҙыҡһыныу, ижади һәм логик фекерләү, үҙ уйың­ды яҡлай белеү сифаттары үҫешә.

Үҫтереүсе уҡыу системаһының авторҙары белемде формалаштырыуҙа ижади эш төрҙәре һөҙөмтәле тип иҫәп­ләй. Яңы материал уҡыусыға ятлап өйрәнеү өсөн генә түгел, ә артабан тормош­та ҡулланыу өсөн бирелергә тейеш, тип раҫлай улар. Бала бары үҙенең эшмәкәрлеге, үҫеше барышында ғына шәхес булараҡ формалаша. Шуға күрә интеллектуаль үҫеш өсөн уҡыу-үҙләштереү асы­лын булдырырға кәрәк.

Һеҙҙең иғтибарға яҙма һәм һөйләү телен үҫтереүгә ҡоролған “Беҙ ҡышты яратабыҙ” темаһына фекерләү иншаһы яҙыу буйынса оҫталыҡ дәресе тәҡдим итәм.

Маҡсат. 1. Уҡыусыларҙы хикәйәләгән предмет һәм күренештәргә ҡарата үҙ мөнәсәбәтен, баһаларын белдерергә өйрәтеү. 2. Тыуған яҡ тәбиғәтенә һоҡланыу, яратыу хистәре тәрбиәләү.

Инша яҙыу өсөн ҡыш тураһында картиналар, видеопрезентация ҡулланырға мөмкин.

Ижади эште башҡарыу өсөн әҙерлек алдағы дәрестәрҙә үк башлана. Әҙерлек маҡсатында ҡыш тураһында хикәйәләр, шиғырҙар уҡыла, күнегеүҙәрҙәге һөйләмдәр, әңгәмәләр ҙә ҡыш темаһына арнала. Уҡыусылар ҡыш темаһының лексикаһын үҙләштерә, шулай итеп, бер нисә дәрестә темаға ярашлы һүҙҙәр туп­лана. Мәҫәлән, исемдәр: ҡыш, ҡар, һы­уыҡ, ҡар бөртөгө, бәҫ, боҙ, ел, буран, көрт, са­на, саңғы, ҡар бабай, Ҡыш бабай, Ҡар­һылыу, ағастар.

Ҡылымдар: етте, килде, яуа, туңды, шыуа, уйнай.

Сифаттар: һалҡын, һыуыҡ, ынйылай, ап-аҡ, саф, етеҙ, ҡапланған.

Артабан бирелгән һүҙҙәрҙән һүҙбәйләнештәр төҙөлә.

1. Исем һәм ҡылым: ҡыш килде, ҡар яуа, боҙ туңа, ел һыҙғыра, көрт өйөлә.

2. Сифат һәм исем: һыуыҡ ҡыш, ап-аҡ ҡар, ялтыр боҙ, етеҙ сана.

3. Исем, ҡылым, сифаттар ҡулланып һөйләмдәр төҙөлә:

4. Һөйләмдәр тулыландырыла, телмәргә эпитет, сағыштырыуҙар, рәүештәр индерелә.

Һөйләмдә һүҙ тәртибенә, уның тулыраҡ, матурыраҡ яңғырауына иғтибар итәм. Орфограммалар өҫтөндә эш ойош­торам. Ижади дәрескә килгәндә, әҙерлек курсы үтелгән, уҡыусылар һүҙлек запасы туплаған була. Шуға ла инша яҙыу барышында һүҙлек эшенә, фонетик-орфоэпик күнегеүҙәргә айырым туҡталмайым.

Иншаны ике дәлилле фекерләү иншаһы тип атайым, был яңылыҡ түгел. Әммә беҙ рус мәктәптәрендә күберәк ябай иншалар ғына яҙырға күнеккәнбеҙ. Рус теле дәрестәрендә иһә бындай иншалар йыш яҙыла. Уҡыусылар фекер­ҙәрен рус телендә асыҡ итеп әйтә, дәлилләй, факттар килтереп һөйләй белә. Федераль дәүләт белем биреү стандарттары тап ошондай иншаларҙы күҙ уңында тота. Ләкин башҡорт телендә иркен сығыш яһарға уҡыусыларҙың һүҙ байлығы, телмәр практикаһы етешмәй. Әгәр фекерләү иншалары күберәк яҙыл­һа, уҡыусылар үҙ фекерҙәрен башҡортса иркен әйтергә өйрәнерҙәр ине.

Йыһазландырыу. “Ҡыш” миҙгеле һү­рәт­ләнгән картина.

– Әҙәбиәт дәрестәрендә беҙ “Бурай-бурай ҡарҙар яуа” темаһына шиғыр­ҙар, хикәйәләр уҡыныҡ. Ниндәй әҫәрҙәр ине, иҫкә төшөрәйек. (В. Әхмәҙиевтың “Ҡышҡы урманда”, Ғ. Рамазановтың “Яңы йыл килә” шиғырҙары, М. Кәримдең “Ҡыш бабай бәләкәй саҡта” хикәйәһе.)

– Уҡыусылар, нисек уйлайһығыҙ, беҙ бөгөнгө дәрестә нимә эшләйәсәкбеҙ? (Инша яҙабыҙ, сөнки иншалар тыңланыҡ.)

– Инша ниндәй темаға буласаҡ һәм ни өсөн? (Ҡыш тураһында шиғырҙар һәм хикәйәләрҙе иҫкә төшөрҙөк, ҡыш миҙгелен күрһәтеүсе картиналар эленгән, тимәк, инша ла ошо темаға буласаҡ.)

– Нимәләр эшләргә кәрәклекте дөрөҫ аңланығыҙ. Ә инша, хикәйә яҙыу беҙгә ни өсөн кәрәк? (Ул беҙҙең телебеҙҙе байы­та, фекерләүҙе үҫтерә.)

– Инша яҙыу барышында беҙ тема буйынса фекер алышырбыҙ, ҡыш миҙгеле ни өсөн оҡшай икәнлеген аңлатыр­быҙ. Бының өсөн беҙгә үтелгән шиғыр һәм хикәйәләрҙе иҫкә төшөрөргә кәрәк булыр. Ул текстарҙа осраған эпитет, са­ғыш­тырыу, һүҙбәйләнештәрҙе инша яҙ­ғанда ҡуллана алаһығыҙ.

– Картинаға иғтибар итегеҙ. Рәссам картинаны нисек һүрәтләгән? (Ҡыш матур, һоҡланғыс, тылсымлы...)

– Ҡар тураһында нимәләр әйтә ала­һы­ғыҙ? (Бөтә ер өҫтөн мамыҡ ҡар ҡап­лаған.)

– Ни өсөн ҡар мамыҡҡа оҡшаған? (Сөнки ул йомшаҡ.)

– Ҡар тағы ла ниндәй? (Ынйы бөртөктәренә оҡшаған.)

– Ағастар ниндәй? (Ағастар ҡупшыланған, биҙәнгән.)

– Улар нисек ҡупшыланған? (Аҡ ебәк шәл ябынып (бөркәнеп), урман аҡланына сығып ултырғандар.)

– Был йәмде, матурлыҡты урманға нимә биргән? (Ҡыш биргән.)

– Урман ниндәй? (Тылсымлы, әкиәттәге һымаҡ.)

– Уҡыусылар, мин һеҙгә иншаны ике өлөшкә бүлергә тәҡдим итәм. Беренсе киҫәк – төп фекер. Икенсе киҫәк – төп фекерҙе дәлилләү. Бындай төр эштәрҙә күберәк сөнки, ә, йәиһә теркәүестәре һәм шуға күрә, шулай бит һүҙҙәре ҡулланыла.

– Иншаның төп фекерен нисек билдәләйбеҙ, формалаштырабыҙ? (Беҙ ҡыш­ты яратабыҙ, сөнки ул – иң матур һәм күңелле йыл миҙгеле.)

5. Беҙ нимәне дәлилләйбеҙ? (Ҡыш – иң матур йыл миҙгеле. Ҡыш – иң күңелле йыл миҙгеле.)

А) Тәүҙә ҡыштың иң матур йыл миҙгеле булыуын дәлилләйек.

Ҡыш – иң матур йыл миҙгеле, сөнки … (Һорауҙар алдан таҡтаға йәки таблицаға яҙыла, уларға яуап бирелә.)

III. Иншаны нисек тамамларға мөмкин? (Картинала матур ҡышҡы урман һү­рәтләнгән. Миңә был картина бик оҡшай...)