Шиғриәтебеҙҙә үҙенең күркәм ижады менән айырылып тороусы шағирҙарыбыҙ бик күп. Шуларҙың береһе – Зөлфиә Ханнанова. Шағирәнең байтаҡ китаптары донъя күрҙе, ижады уҡыусыларҙың һөйөүен яуланы. Әҙибәнең тәрән фәлсәфә һәм хис-тойғо, фекер ҡеүәһе менән һуғарылған шиғриәтен яратып уҡыусылар байтаҡ.
Зөлфиә Ханнанова шиғриәтендә ҡатын-ҡыҙҙың уй-кисерештәре, заманыбыҙ шаңдауы сағыу образдар һәм һутлы тел аша бирелә. Шағирәнең «Бәйге» (1993), “Килен тәңкәһе” (2004) шиғыр йыйынтыҡтары, “Ағиҙел”, “Шоңҡар” журналдары, “Йәшлек”, “Башҡортостан” гәзиттәре биттәрендә баҫылған шиғри шәлкемдәре үҙҙәренең ҡанатлы рухы һәм саялығы менән үҙенсәлекле. Уҡыусылары араһында ла шағирә ижады менән һоҡланыуы ишетелә килә, уның хис-тойғоға бай әҫәрҙәренең үҙенсәлеге билдәләнә.
Ошоларҙы күҙ уңында тотоп, Зөлфиә Ханнанованың шиғриәте буйынса кластан тыш сара өлгөһө тәҡдим итәбеҙ.
Маҡсат: Зөлфиә Ханнанованың тормошо һәм ижады хаҡында мәғлүмәт биреү; уҡыусыларҙа шағирә ижадына ҡыҙыҡһыныу тәрбиәләү, әҫәрҙәре аша илһөйәрлек, телһөйәрлек, рухи камиллыҡ, әхлаҡ тәрбиәһе биреү.
Планлаштырылған һөҙөмтәләр:
1) предмет: шағирәнең ижад донъяһы аша поэтик төшөнсәләрҙе үҙләштереү, шиғри ижадтың асылын танырға өйрәтеү;
2) шәхсән: уҡыусы шәхесенең патриотик, игелекле булыу, шәфҡәтлелек, халыҡ мәҙәниәтен хөрмәт итеү кеүек сифаттарын тәрбиәләү;
3) метапредмет: төркөмләп эшләү күнекмәләрен формалаштырыу, үҙ фекереңде иҫбатлай алыу, әңгәмәлә ҡатнашыу һәләттәрен үҫтереү.
Яңы технологиялар: информацион-коммуникатив һәм тәнҡитле фекерләү, проект технологиялары.
Уҡыусы эшмәкәрлеге: Зөлфиә Ханнанованың шиғри шәлкемдәре менән танышыу, проекттар әҙерләү.
Уҡытыусы эшмәкәрлеге: сараны планлаштырыу һәм ойоштороу, Зөлфиә Ханнанованың биографияһы һәм китаптары хаҡында материалдар йыйыу, күргәҙмә ойоштороу, уҡыусыларҙы сығыштарға әҙерләү, уҡыусыларҙың дәрескә әҙерлеген тикшерә барыу.
Методтар: әңгәмә, тикшеренеү.
Йыһазландырыу: мультимедиа проекторы, интернет селтәре һәм компьютер, шағирәнең китаптар күргәҙмәһе.
Ойоштороу мәле (мотивация).
Уҡытыусы З. Ханнанова шиғырын тасуири уҡый:
Мин бит әле башҡорт ҡыҙы!
(“Мин бит әле башҡорт ҡыҙы”)
– Һаумыһығыҙ, ҡәҙерле уҡыусылар! Бөгөн беҙҙең сарабыҙ шиғриәтебеҙҙе утлы, ялҡынлы сағыулығы менән балҡытҡан Зөлфиә Ханнанова ижады хаҡында булыр. Башҡорт ҡатын-ҡыҙын ни өсөн батыр һәм сая тибеҙ? Тарихтан ҡатын-ҡыҙҙарыбыҙ хаҡында ниҙәр беләбеҙ?
–Башҡорт ҡатын-ҡыҙы ир-ат менән яу сапҡан, үҙенең сыҙамлығы һәм баҫалҡылығы менән таң ҡалдырған.
– Афарин, балалар! Башҡорт ҡатын-ҡыҙының көрәшсән рухы хаҡында 1812 йылғы Ватан һуғышы тураһындағы хәтирәләрҙән дә беләһегеҙ.
– Бөгөн һүҙ барасаҡ Зөлфиә Ханнанова шиғриәте ҡатын-ҡыҙҙың нескә күңеле, хистәре менән балҡып торһа, икенсе яҡтан, заманыбыҙҙҙың көсөргәнешле һулышын үҙендә йөрөтә. Шағирә ябай башҡорт ҡыҙы ғына түгел. Быуаттар буйына башҡорт ҡатын-ҡыҙы ир-ат менән бергә атҡа менеп яу сапҡан, дошман илбаҫарҙарына ҡаршы көрәшкән, саялығы менән дан алған. Илгә ҡурҡыныс килгәндә, Зөлфиә Ханнанова ла атҡа менеп батырҙар менән иңгә-иң терәшеп ҡаршы көрәшер яугир кеүек. “Инә бүре” шиғырында яҙғанынса, ул үҙендә ырыуҙаштары менән бер ҡан ағыуын, инәлек бурысын тоя:
Аҡҡош булғым килмәй минең,
1-се уҡыусы: Зөлфиә Ханнанованың тормош һәм ижад юлы.
Зөлфиә Миндебай ҡыҙы Ханнанова — башҡорт шағиры, Шәйехзада Бабич исемендәге республика дәүләт йәштәр премияһы (2004) һәм Рәмзилә Хисамитдинова исемендәге әҙәби премия лауреаты (1996), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2008), Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың Яҙыусылар союздары ағзаһы (1995).
Ул 1970 йылдың 1 ғинуарында Дыуан районының Иҫке Хәлил ауылында тыуған. Һигеҙенсе класты тамамлағандан һуң, уҡыуын Р. Ғарипов исемендәге 1-се башҡорт республика гимназия-интернатында дауам итә. Башҡорт дәүләт университетының филология факультетын тамамлағас, Белорет районында балалар уҡыта. Аҙаҡтан Өфөгә күсеп килеп, «Шоңҡар» журналында бүлек мөхәррире, Киров районы хакимиәтенең мәҙәниәт һәм йәштәр эштәре буйынса бүлек етәксеһе булып эшләй. Бөгөн ул Өфө ҡала хакимиәтенең мәғариф идаралығында телдәр сәйәсәте бүлеген етәкләй.
Зөлфиә Ханнанова әҙәбиәткә Башҡорт дәүләт университетында уҡыған йылдарында килә, факультеттың «Шоңҡар» әҙәби-ижад түңәрәгендә әүҙем шөғөлләнә. Шағирә халҡына әйтер һүҙен дүрт шиғри йыйынтыҡҡа индергән.
Күп hанлы шиғырҙарында яңғыраған ҡатын-ҡыҙ, әсәлек тойғолары байтаҡ ҡына мәҡәләләрендә лә төп урын алып тора. Уның геройҙары яҙыусы, актер, йырсы, бейеүсе, ғалим, спортсы булhынмы – hәр ваҡыт ғаилә мөнәсәбәттәре, бала тәрбиәләү мәсьәләләренә лә иғтибар итмәй ҡалмай. Ижад юлындағы эҙләнеүҙәр, табыштар тураhында hөйләшеү менән бергә, автор әңгәмәләшен урынлы, аҡыллы hорауҙары менән hиҙмәҫтән генә лирик юҫыҡҡа төшөрә белә.
2-се уҡыусы: Зөлфиә Ханнанова ижадында төп темалар.
Шағирә уҡыусының күҙ алдына заман hулышын hиҙгер тойған, уның тиҫкәре яҡтарына битараф булмаған ил ҡыҙы булып килеп баҫа. Милләтебеҙҙең йөҙөк ҡашындай шәхестәренең бәҫен артабан күтәреү, тарих һәм халыҡ яҙмышы, әхлаҡ мәсьәләләре hәм башҡа дөйөм кешелек проблемаларына арналған шиғырҙары, поэмалары күңелгә үтеп инә, хәтергә hеңә.
Зөлфиә Ханнанованың 1993 йылда сыҡҡан “Бәйге” тип аталған шиғырҙар йыйынтығында байтаҡ үҙенсәлекле ижад емештәре тупланған. Ғәжәйеп юлдар ижад ителгән шиғриәт донъяhында үлсәүҙәр башҡараҡ шул – уныhы раҫ. Шағирә үҙенең ашҡыныу сәбәптәренә ғәжәпhенеп, шундай hорау ҙа биреп ҡуя:
...Анау хәтлем оҙон ҡыштар.
Йәнем – тотҡон. Ҡасыр ине ул да,
Ташлап китер мәле етмәгән.
Әле уның күрер ҡайғылары,
Күрер шатлыҡтары бөтмәгән.
Дөрөҫ hиҙенә шағирә: ул донъяны образдар, төҫ-биҙәктәр, үҙенә генә хас моң монары аша hүрәтләү ҡеүәhе менән башҡаларҙан айырылып торған илаhи заттан. Юҡhа, “Ҡот” поэмаһында ул донъяның аһ-зарын тойоп һағышлы уйҙарға бирелмәҫ ине. Шиғриәт – ул ижадсының талант көсө тарафынан тыуҙырылған hәм мәңгеләштерелгән күңел торошо, унда барыhы ла мөмкин, бөтәhе лә ихтимал.
Шағирәнең hөйөү ҡанаттарында талпынған күңел моңдарынан уңышлы юлдарҙы, баҙыҡ образдарҙы бик күп килтерергә булыр ине. Шиғырҙарҙа, асылда, ҡатын-ҡыҙҙың ерҙәге төп вазифаhы булған әсәлек hәм уға ҡағылышлы уй-кисерештәргә ҡоролған фекерҙәр тупланған. Быны шиғырҙарҙың исемдәренән үк тоҫмалларға була: «Беҙ икебеҙ», «Ике һағыныу» hәм башҡалар.
Проекттар буйынса уҡыусыларҙан уны яҡлаусыларға һорауҙар:
– Зөлфиә Ханнанованың йәмәғәт эшмәкәрлеге ижадында нисек сағылыш таба?
– Шағирә ижадына ниндәй темалар хас?
– Әҙибәнең ниндәй китаптары менән танышһығыҙ?
Шиғырҙарын уҡыу һәм тәнҡитле фекер алышыу.
Аяҡ аҫтым тоташ йәшмәнән,
Ә күктәрҙә күпме шағир һүҙе
Утлы йәшен булып йәшнәгән!
– Уҡыусылар, шағирәнең шиғырҙарында ниндәй ҡапма-ҡаршылыҡ, ҡаршы ҡуйыуҙар бар? (Шағирә байлыҡ һәм шағир һүҙен ҡаршы ҡуя. Ошо фекерҙе дауам итеү.)
– Һеҙ был ҡапма-ҡаршылыҡты нисек аңлайһығыҙ? (Шағир һүҙе илен һаҡлау өсөн йәшен булып йәшнәй, уның байлыҡтарына ҡул һуҙыусылар күп.)
Һауаларҙа оса инә бөркөт,
Аҡлы ҡаурыйҙары нисә икән?
Мал-тыуарым ишле, донъям етеш,
Йәнкәйемде ниҙәр киҫә икән?!
Инә бөркөт кеүек ҡанат ҡаҡ та
Тотош илкәйеңде иңләп сыҡ.
Миңә бары ниҙер етмәҫ һымаҡ,
Таба алмаҫ йәнем тыныслыҡ.
– Шиғыр – ижадсының фәлсәфәүи уйланыуҙары емеше. Шағирлыҡ тураһында ниндәй уйҙар хас был шиғырға? (Шағир күңеленең тынғыһыҙ мәле тасуирлана.)
– Балалар, һеҙҙең шиғыр ижад иткәнегеҙ бармы? Илһам осҡоно ниндәй саҡтарҙа килә? (Шиғри ижад хаҡында фекер алышыу.)
Илаһи зат инең һин үҙең дә,
Мин дә түгел ябай ер ҡыҙы.
Ғашиҡтарға айҙы бүләк итеп,
Йәрһеҙҙәргә һондоҡ йондоҙҙо.
– Мөхәббәт кисерештәре бик күркәм был шиғырҙа. Шағирә һөйөү хисен нисек һүрәтләй? (Зөлфиә Ханнанова был шиғырында мөхәббәтте илаһи хискә тиңләй. Уны ай һәм йондоҙ образдары аша йәшәүгә теләк, өмөт менән сағыштыра.)
– Афарин, балалар! Шағирәнең өс шиғыры менән танышып, уның шиғри донъяһына күҙ һалдыҡ. Һеҙ өйҙә лә уның шиғырҙары менән танышҡайнығыҙ. Хәҙер Зөлфиә Ханнанова ижады буйынса ҡурай сәскәһен балҡытайыҡ.
Экранда ете таж, уның һәр өлөшөндә Зөлфиә Ханнанова шиғырҙары бирелгән. Уҡыусылар шиғырҙарҙы тасуири уҡый, уларҙы темалары буйынса туплап, тажды бергә йыя.
1-се таж: Тыуған ил темаһы.
2-се таж: мөхәббәт һәм һөйөү.
3-сө таж: ғүмер һәм йәшәү мәғәнәһе.
4-се таж: кеше һәм тәбиғәт мөнәсәбәттәре.
6-сы таж: халыҡ һәм тел яҙмышы.
7-се таж: ҡатын-ҡыҙ яҙмышы.
– Зөлфиә Ханнанова ижадына сәйәхәтебеҙ аҙағына ла килеп етте. Ил йөгөн иңендә тартыусы шағирә поэзияһында илһөйәрлек, ҡатын-ҡыҙҙың гүзәллеге, хисле күңеле сағыу-сағыу образдар аша уҡыусы күңеленә үтеп инә. Гәзит-журнал биттәрендә донъя күргән шиғри шәлкемдәрендә, “Бәйге”, “Килен тәңкәһе” шиғри йыйынтыҡтарында шағирәнең йәшәйешкә, донъялағы урынын эҙләүгә, тыуған иленә, һөйгәненә, балаларына арналған күп һанлы шиғырҙары тупланған. Зөлфиә Ханнанова ижады менән танышып, күңелегеҙгә изге нурҙар йыйғанһығыҙҙыр, тип уйлайым, шиғриәттән айырылмағыҙ, уҡыусылар!
Мине дарға аҫып ҡуйһалар ҙа,
Шыбырлар бит күкһел иренем:
“Мин бары тик бер тамсыһы ғына
Ҡанһыраған башҡорт еренең!”
М.З. МУЛЛАҒОЛОВА,
Ҡыпсаҡ-Асҡар урта мәктәбенең директор урынбаҫары
Зинәтуллина Л.Р. Мин бары тик бер тамсыһы ғына йәйрәп ятҡан башҡорт еренең (З. Ханнанова шиғриәте хаҡында) // Ватандаш, 2013, №5. – 156 – 167-се бб.
Ханнанова З. Бәйге: шиғырҙар. – Өфө: Китап, 1993. – 259 б.
Ханнанова З. Килен тәңкәһе. Шиғырҙар, поэмалар. – Өфө: Китап, 2004. – 210 б.